‘Het woningtekort los je niet op met quotejes van dertig seconden’

Pieter Omtzigt en zijn nieuwe partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) presenteren vandaag het verkiezingsprogramma. Trouw sprak in september met de voormalige CDA-er over zijn plannen. Lukt het hem en zijn medestanders om op 22 november de hooggespannen verwachtingen waar te maken? ‘Het is een behoorlijke opgave.’

Dat hij zich geen zorgen hoefde te maken over belangstelling voor zijn partij Nieuw Sociaal Contract had Pieter Omtzigt wel voorzien. Maar meer dan duizend mensen alleen al die op de lijst willen voor de Tweede Kamer? Een koppositie in de peilingen? Een boek dat opnieuw een bestseller is? En dat terwijl er nog bijna niets helemaal af is.

Zo had Omtzigt het zich niet voorgesteld, zegt hij. Al afgelopen juni zette hij met een groepje vertrouwelingen een eerste stap naar een eigen partij. Het kabinet zat er nog. “Ik had me voorgenomen om op tijd te beginnen. In het zomerreces zou ik goed nadenken, de laatste knoop doorhakken. En dan rustig de partij opzetten, vanaf het najaar.”

Het bekende Tweede Kamerlid is bezig alles in zijn twintigjarige politieke loopbaan op het spel te zetten: lukt het hem alsnog om in een paar maanden tijd een complete partij uit de grond te stampen? Die partij moet de torenhoge verwachtingen van de buitenwereld gaan waarmaken.

Als oprichter is Omtzigt nog steeds het centrale gezicht, maar inmiddels wordt hij omringd door een campagneteam, een verkiezingsprogrammacommissie, HR-experts, vrijwilligers en binnenkort grote aantallen leden die interactie met hem verwachten. Standpunten zijn nog niet uitgekristalliseerd, grondbeginselen liggen er al wel. Soms duizelt het hem zelf ook. “Het is een behoorlijke opgave. We zetten veel stappen. Ik vraag om begrip. We doen ons best het zo goed mogelijk vorm te geven.”

Kunt u dit in goede banen leiden, als de verwachtingen zo torenhoog zijn?

“Ha, de peilingen! Daar heb ik als statisticus wel een bepaalde mening over. Ik heb genoeg verkiezingen voor de Tweede Kamer meegemaakt om te weten dat kiezers tijdens de campagne duidelijkheid zoeken maar dat er nog veel kan verschuiven. Het zou wel fijn zijn als de campagnes ditmaal anders verlopen. Niet met oneliners, maar met inhoudelijke discussie. Je kunt het woningtekort niet oplossen met quotejes van dertig seconden. Als dat zo was had minister Hugo de Jonge het al wel gedaan. Ik hoop dat partijen vooral stilstaan bij de grote maatschappelijke opgaven die er liggen en daarover in gesprek gaan. Over bestaanszekerheid, bijvoorbeeld.”

Een verrassing voor veel kiezers is dat uw partij zwaar inzet op die bestaanszekerheid als thema. Kijkt u sociaal-economisch naar links?

“Mijn stelling: het bevorderen van de bestaanszekerheid is gewoon een grondwettelijke taak. Een opdracht voor alle Kamerleden. Als je kijkt naar de Grondwet, dan staat daar sinds 1983 dat de overheid de sociale grondrechten van burgers moet bevorderen. Alle Kamerleden, van alle partijen, beloven bij hun aantreden trouw aan die Grondwet. Maar de overheid heeft het daar laten lopen.

“De overheid moet niet alleen vaststellen wat het sociaal minimum is. De basisvoorzieningen moeten ook op orde zijn. De zaken die nodig zijn om de samenleving goed te laten functioneren: goed onderwijs, kan mijn kind studeren, is er voldoende betaalbaar gezond voedsel, zijn gas, stroom en benzine betaalbaar? Bij de basisbehoefte van wonen is het compleet vastgelopen.

“De problemen met bestaanszekerheid zijn acuut voor mensen die moeten leven van het sociale minimum. Het bedrag om van rond te komen is voor een aantal groepen echt niet toereikend. Ik vraag al langere tijd aandacht voor tienduizend gezinnen die in het hier en nu ernstig in de financiële problemen zitten, die hun eten niet kunnen betalen. Die mensen zitten onder het bestaansminimum terwijl ze een deeltijdbaan hebben, en bijvoorbeeld deels arbeidsongeschikt zijn. Door onnavolgbare regels zijn zij werkend straatarm.

“De minimumnormen zelf zijn ook raar. Als een alleenstaande in de bijstand een kind krijgt, volgt een recht op 5501 euro kindgebonden budget per jaar. Maar voor een ouderpaar in de bijstand dat een kind krijgt, is dat slechts 1653 euro per jaar.

“Maar het probleem zit veel breder. Bestaansonzekerheid is niet beperkt tot mensen in de bijstand. Dat raakt ook de middengroepen. Wonen is zo verwaarloosd dat starters op de woningmarkt nergens terechtkunnen. Sommige jongeren zitten door hun woonlasten dicht bij het bestaansminimum, ondanks een normaal inkomen.

“Het meest gênante is het energiebeleid. We hebben ons gas verkocht aan het buitenland. Nu is gas zo duur dat de eigen bevolking energietoeslagen nodig heeft. Je kan ook gas voor eigen gebruik betaalbaar houden.”

Andere politieke partijen signaleren dat bredere probleem toch ook? Welke nieuwe remedies heeft uw partij?

“Toen ik anderhalf jaar geleden het bestaansminimum wilde herijken was het: nou, als-ie zo nodig moet… zo was de sfeer. Ik bestrijd dat veel partijen er al mee bezig waren. Neem woningbouw. Wij zijn het enige land in wereld – de PvdA was erbij – dat een belasting ging heffen op betaalbare huurwoningen, de verhuurdersheffing. Heel dom. Het heeft geleid tot minder woningen.

“Of neem migratie. De bevolking groeit netto 200.000 per jaar door migratie, vooral door arbeidsmigratie. We halen ze zelf binnen, dan moet je ook zorgen dat er woningen zijn. Maar we hollen achter de feiten aan.

“Ik stel voor om als eerste iets te doen aan de ‘hardheden’ in het huidige stelsel van belastingen en toeslagen. Er zijn te veel mensen die door een onbedoelde samenloop van factoren in het huidige systeem ver onder het bestaansminimum terechtkomen. Die tienduizend gezinnen gaan we als eerste helpen. Of de mbo-studenten van wie één op de drie het te ingewikkeld vindt de zorgtoeslag aan te vragen. Maak het eenvoudiger.

“Een parttime werkende moeder op bijstandsniveau moet alles apart aanvragen: bijstand, aanvullende bijstand, kinderbijslag, kindgebonden budget, kinderopvangtoeslag, huurtoeslag, zorgtoeslag, kwijtschelding gemeentelijke lasten, energietoeslag… Dat kan anders.

“Maar het lukt natuurlijk niet om dit binnen een halfjaar grondig te vereenvoudigen. Als kiezers denken: dankzij Omtzigt gebeuren er binnen een jaar grootse dingen – dat is niet zo. We moeten op een andere manier gaan denken en stapsgewijs oplossen. Daar doen we misschien wel tien jaar over.”

Uw inspiratie haalt u uit het katholieke sociale denken. Het lijkt het oude CDA, van de overheid als schild voor de zwakken. Is NSC de voortzetting van uw oude partij?

“Stel je voor dat ik ultra-liberaal zou zijn. Ik kijk niet plotseling anders tegen de wereld aan. De reden van de breuk met het CDA zat deels in de discussie over onder meer de pensioenhervorming. Daar vond ik dat het CDA te ver meeging in het neoliberalisme.

“Sinds ik over bestaanszekerheid ben begonnen, vind ik het interessant om te zien hoe andere partijen, zoals PvdA en CDA – die het er al een tijdje niet over hebben gehad – er opnieuw over zijn begonnen. Ik ben blij dat ze teruggaan naar hun eigen waarden, die ondergesneeuwd zijn geraakt. Ook bestuurlijke vernieuwing is een tijdlang niet uitgedragen door het CDA. Dat stond wel in het vorige CDA-verkiezingsprogramma, maar ja: ik was de auteur van dat hoofdstuk.”

Ligt, met uw pleidooi voor bestaanszekerheid, samenwerken met GroenLinks-PvdA niet het meest voor de hand?

“Traditionele links-rechtsverhoudingen staan in Den Haag op z’n kop. Op het dossier van waarden zit ik aan de rechterkant, daar ben ik conservatiever. Maar ik kijk gewoon naar de noden van de samenleving. Het is geen links-rechtsdiscussie. Als je die onderzoeken leest, zie je dat die potentiële NSC-kiezers van alle kanten komen. Ze komen meer van D66 dan van JA21. Het interesseert me eigenlijk totaal niet.

“Het gaat mij om de ideeëndiscussie. Wat ik bij de campagne voor de vorige verkiezingen van 2021 gemist heb: kun jij je herinneren dat we het toen over klimaat- en stikstoffondsen van in totaal 60 miljard euro hadden? Dat we daarover een discussie hadden? Onze politieke cyclus is kapot. Ik zie geen lijn tussen de debatten van toen en het coalitieakkoord.

“Mijn voorstel is nu: bestaanszekerheid heeft prioriteit. Dus als er geld beschikbaar is, moeten we daar de knelpunten oplossen. Daarover wil ik discussiëren met andere partijen.”

Bij de vorige verkiezingen ging het toch over het klimaat en de noodzaak van klimaatbeleid?

“Die verkiezingen gingen vooral over corona. Na de toeslagenaffaire riep iedereen: we hebben ervan geleerd en we moeten een andere bestuurscultuur hebben. Daar is nul van terechtgekomen. Klimaat lag in jullie krant wel op tafel, maar de miljardenfondsen voor stikstof en klimaat? Daarover kan ik me geen verkiezingsdebat herinneren.

“Ik heb me verzet tegen het klimaatbeleid omdat dat soms bijna religieuze vormen aannam. Als iets het stempeltje ‘groen’ kreeg, keek men niet meer of het kosteneffectief was. Al in 2010 zei ik: kap met die Tesla-subsidies. Hetzelfde met zonnepanelen. Toen kreeg ik het plakkertje ‘die is grijs, die wil niks’. Totale onzin.”

U stemde tégen de Klimaatwet en het Klimaatfonds. Dat is rigoureus.

“De Klimaatwet en het Klimaatfonds zijn buiten de begroting geplaatst. Dat is mijn bezwaar. Ik heb eigen tegenvoorstellen ingediend. Zo vind ik het bizar dat kleine vliegtuigjes zijn uitgezonderd van de vliegbelasting en dat zeeschepen walstroom gebruiken die is vrijgesteld van energiebelasting. Dus als je op bijstandsniveau op een flatje woont, moet je die belasting betalen, maar een cruiseschip niet. Ik denk dat ik eerder ben gekomen met wat GroenLinks ‘klimaatrechtvaardigheid’ noemt.

“Tsja, wat staat er op één en wat op twee? Klimaat of bestaanszekerheid? Het is een constante afweging. In de ordening heeft bestaanszekerheid te lang te laag gestaan. Dat betekent niet dat ik ander beleid niet meer belangrijk vind. Dat is precies wat de andere kant probeert te zeggen. Als overheid moet je vaak keuzes maken in schaarste. Je moet én goed onderwijs hebben, en goede zorg, en goed klimaatbeleid, en bestaanszekerheid. Die zul je in balans moeten houden. Ik vind dat in die balans de bestaanszekerheid is weggezakt. Als je wil dat je draagvlak verliest onder je bevolking, moet je in het klimaatdebat de bestaanszekerheid verwaarlozen.

“Ik vond het verfrissend toen GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans het laatst wel over bestaanszekerheid en bestuurlijke vernieuwing had, en niet direct over het klimaat. Dat viel me op. Kennelijk zien andere partijen het belang ervan in.”

Alle NSC-documenten en al uw voorstellen ademen de boodschap uit: ‘Laat mij aan de knoppen zitten!’ Vanwaar toch die huiver om in een kabinet te gaan zitten, als minister van sociale zaken bijvoorbeeld? (Omtzigt heeft aangekondigd dat hij in de Tweede Kamer wil blijven, red.)

“In de eerste plaats omdat het mij enige tijd kostte om mijn ritme te vinden na mijn burn-out. Ik begin met een nieuwe beweging, die moet je rustig kunnen opbouwen. Maar ik zou het ook fijn vinden als een komend kabinet niet alleen uit politici bestaat, maar deels ook uit goede mensen van buiten. Die geef je een opdracht mee, niet in de vorm van zo’n dik regeerakkoord met hoeveel geld per jaar. Eerder: dit zijn de doelstellingen en de middelen maar we gaan je niet precies zeggen hoe je het doet. Dan kan het parlement meer van afstand en op hoofdlijnen controleren.

“Even voor het beeld: we zijn twee weken geleden begonnen als partij. We hebben al een overzicht van onze beginselen, hoe we tegen de samenleving aankijken. We hebben als eerste partij veertig pagina’s concrete voorstellen online. We zitten dit hier met 200 kilometer per uur in orde te maken. Voor 22 november volgen nog heel veel antwoorden op alle vragen. We zijn denk ik al verder dan andere partijen.”

Lees ook:

Omtzigts partij wil de bestuurscultuur in Den Haag veranderen. Maar we hoeven geen makkelijke oneliners te verwachten

Pieter Omtzigt heeft een eigen partij opgezet. Waar staat hij voor? Profiel van de favoriete ‘onderzoekspoliticus’ in de Tweede Kamer, die ideologisch toch nooit echt brak met het CDA.

Het verdriet van CDA’ers: Omtzigt scoort wél met hun gedachtegoed

Het CDA houdt mogelijk in de Tweede Kamer maar drie zetels over. CDA’ers zien met leedwezen aan hoe andere partijen – en vooral Pieter Omtzigt – wél kiezers trekken met christendemocratisch gedachtegoed.