Lees terug hoe de vier lijsttrekkers botsten in het eerste verkiezingsdebat

Slotsom: veel Omtzigt, weinig Van der Plas

En dat was ‘m alweer, het eerste televisiedebat van deze campagne. Een paar dingen vielen op: Pieter Omtzigt kreeg de meeste vragen van de studenten. Zij waren duidelijk heel nieuwsgierig naar zijn standpunten over allerlei kwesties, Omtzigt presenteert immers dinsdag pas zijn verkiezingsprogramma. BBB-leider Caroline van der Plas was opvallend weinig aan het woord, en VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz en GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans vielen elkaar regelmatig aan. Zij zullen van de campagne de komende weken graag een strijd tussen rechts en links om het premierschap maken, hoewel Pieter Omtzigt in die strijd volgens de peilingen ook nog altijd meedingt. Maar of hij ook zelf premier wil worden kon Omtzigt nog niet zeggen. Misschien bewaart hij dat voor het eerstvolgende grote tv-debat bij RTL, op zondag 5 november. Dan zijn wij er ook weer, met een vernieuwd politiek liveblog.

Caroline van der Plas wil wél ‘met Pieter’

Caroline van der Plas (BBB) „wil met Pieter”, zegt ze als haar gevraagd wordt naar voorkeurscoalities.

De afgelopen weken leek de relatie tussen Van der Plas en Omtzigt bekoeld. Van der Plas kon rekenen op gehoon van de Tweede Kamer tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen, omdat ze een motie indiende met Omtzigt waarin ze opriepen het minimumloon „enigszins” te verhogen. De Kamer vond het te vaag. Omtzigt hielp haar niet, toen Kamerleden haar uitlachten om de „gratis-bier-motie”, zoals CDA-lijsttrekker Henri Bontenbal het noemde. In een interview met NRC begin oktober zei ze dat het idee voor de motie van Pieter Omtzigt kwam, en niet van haar. Ook viel ze Omtzigt aan op X, toen vorige week tijdens een verkiezingsdebat over landbouwbeleid duidelijk werd dat Omtzigt de veestapel wilde verminderen.

En wat vindt Van der Plas van de overige partijen? Als de VVD iets minder links wordt, ziet ze het met Dilan Yesilgöz ook zitten. GroenLinks-PvdA moet wel héél veel water bij de wijn doen, zegt Van der Plas, wil ze daarmee in een coalitie stappen.

Timmermans vindt nog steeds dat VVD maar eens de oppositie in moet

GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans herhaalt wat hij eerder in een interview in NRC zei: dat hij liever niet opnieuw met de VVD wil regeren. ,,Het zou goed zijn als de partij die 13 jaar in de regering heeft gezeten even op het bankje gaat zitten en zich gaat herbronnen.”

VVD-leider Dilan Yesilgöz kreeg niet de gelegenheid erop te reageren. Dat deed ze al wel in een interview met NRC afgelopen zaterdag. Daarin noemde ze de opzichtige afwijzing van Timmermans ,,oude politiek”, omdat het ,,alleen maar over poppetjes gaat”.
Inhoudelijk zei Yesilgöz wel veel verschillen met GroenLinks-PvdA te zien, bijvoorbeeld over klimaat en migratie. ,,Ik zie dat het risico op waterige compromissen met zijn partij groot is.”

Met wie wil NSC regeren?

Wil Pieter Omtzigt vertellen wat zijn voorkeurscoalitie is? Nee, zegt Omtzigt, dat is een vraag die hij net als de premiersvraag liever niet beantwoordt. Presentator Twan Huys probeert het nog eens: „En nu het antwoord op de vraag?” Omtzigt houdt de boot wederom af: „De partij met wie ik deze dingen het beste kan regelen.”

Heel even wordt Omtzigt concreet. „Ik voel me bij bestaanszekerheid meer verwant met de heer Timmermans en mevrouw Van der Plas, en als het op migratie aankomt denk ik dat het iets makkelijker zaken doen is met de VVD.”

Dat Omtzigt nog veel in het midden laat, kan tegen hem werken. Tegelijkertijd probeert hij het juist als campagnetruc uit te spelen: hij wil het „niet over de poppetjes, maar over de inhoud” hebben – en noemt Groningen en het Toeslagenschandaal als voorbeelden. Werkt dat? Dat is aan de kiezer.

Timmermans heeft ‘last’ van zijn GroenLinks-achterban, zegt Van der Plas

„Waarom bent u zo tegen kernenergie?’’, vraagt een student van de TU Delft aan Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA. „Ik heb níets tegen kernergie”, begint Frans Timmermans. Hij heeft alleen nog geen studie gezien waaruit zou blijken dat het verstandig is om te investeren in kernenergie in Nederland.

In het verkiezingsprogramma van GroenLinks-PvdA staat het standpunt duidelijk: „Geen nieuwe kerncentrales. Het Expert Team Energiesysteem 2050 liet zien dat tegen de tijd dat nieuwe kerncentrales operationeel zijn, het aanbod van hernieuwbare energie uit zon en wind-op-zee dusdanig groot is dat kerncentrales nauwelijks nog een rol van betekenis spelen in ons energiesysteem. Daarom zetten wij de gereserveerde € 5 miljard voor de bouw van nieuwe kerncentrales anders in. Met extra investeringen in duurzame energie en voldoende opslagcapaciteit hoeft de levensduur van kerncentrale Borssele niet verlengd te worden. Kosten voor het opruimen van kernafval worden niet bij de gemeenschap neergelegd.”

Dilan Yesilgöz (VVD), Pieter Omtzigt (NSC) en Caroline van der Plas (BBB) zijn het hier niet bepaald mee eens, en Timmermans moet z’n stem verheffen om zijn afkerende houding van kernenergie toe te lichten. „Het is grote onzin wat Timmermans zegt”, zegt Van der Plas. Volgens haar heeft hij als PvdA’er rond het thema kernenergie „last” van de GroenLinks-achterban.

Nederland is 42.000 vierkante kilometer groot en telt zo’n 18 miljoen inwoners, antwoordt Timmermans haar, het land is te klein voor nieuwe kerncentrales. „Gaat u de mensen in Borssele vertellen dat ze er een kerncentrale bijkrijgen?”

Yesilgöz en Timmermans botsen over Tunesië-deal

Een student wil weten of VVD-leider Yesilgöz nog achter de Tunesië-deal staat, de afspraken over het tegenhouden van kansarme migranten die onder anderen demissionair premier Rutte en de Europese Commissie deze zomer met de Tunesische regering probeerden te maken. De deal, die nog niet officieel en afgerond is, heeft tot nu toe weinig geholpen, want het aantal bootvluchtelingen dat vanuit Tunesië naar Europa komt is nog altijd hoog. Yesilgöz zegt dat zij als VVD-leider nog altijd achter het principe van dit soort migratiedeals staat.

Zodra Yesilgöz dit zegt, valt Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA haar direct aan. Timmermans vindt de Tunesië-deal „een slechte deal” en zegt dat de president van Tunesië Afrikaanse migranten „laat sterven in de woestijn”. Yesilgöz roept daarna direct in herinnering dat Timmermans tot een paar maanden geleden werkte onder Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, een van de hoofdrolspelers bij het sluiten van de deal. Timmermans zegt dat hij het al die tijd niet met Von der Leyen eens was en dat het „een soloactie” betrof. Het is een opmerkelijke beschuldiging van Timmermans richting zijn voormalige collega in Brussel, waarvan het moeilijk is vast te stellen of die klopt.

Omtzigt wil niet zeggen of hij premierskandidaat is van NSC

Omtzigt laat in het midden of hij de premierskandidaat is van Nieuw Sociaal Contract of niet. Een student vroeg hem of hij wel kon samenwerken, omdat hij bekend staat als rechtlijnig en een man die de touwtjes in handen wil houden.

Eerder zei Omtzigt dat hij géén premier zou worden, mocht zijn partij de grootste worden. Begin oktober veranderde dat en heropende hij de weg naar het Torentje door in De Telegraaf te zeggen: „Ik heb de ambitie niet, maar ik doe dit voor Nederland.”

Waar is Caroline van der Plas?

Voor Caroline van der Plas zou dit een belangrijk debat worden, kon je vooraf zeggen. De BBB is tot dusver wat onzichtbaar in de campagne en bovendien staat ze voor het eerst naast (en tegenover) Pieter Omtzigt, een directe electorale concurrent. Bovendien boft ze dat ze bij de vier genodigden zit: in de peilingen staat de BBB inmiddels vijfde, achter de (niet uitgenodigde) PVV.

Maar een grote ommezwaai voor de BBB-campagne is dit debat niet. Van alle lijsttrekkers is Van der Plas het minst aan het woord. Waar is Caroline?

Omtzigt moet nu ook lerarentekort oplossen

Pieter Omtzigt krijgt een hoop vragen van studenten, en moet zich plotseling over tal van onderwerpen duidelijk uitspreken. Tot nu toe profileerde Omtzigt zich met zijn nieuwe partij vooral op de thema’s bestuurscultuur en bestaanszekerheid, maar de studenten willen hem zondagavond ook horen over de natuur en het onderwijs. Zo vraagt een student, die zelf parttime als leerkracht werkt, zich af hoe Omtzigt het lerarentekort de komende jaren wil gaan oplossen.

Omtzigt moet er duidelijk even over nadenken en zegt dat hij zelf ooit les heeft gegeven en dat leraar „een heel mooi vak” is. Omtzigt wil het onderwijs „ontregelen”, zegt hij, zodat het beroep van leraar weer aantrekkelijker wordt. Scholen krijgen genoeg geld, denkt Omtzigt, maar ze zouden een groter deel van het geld moeten uitgeven aan „het primaire onderwijsproces”.

PvdA én Groenlinks stonden samen aan de wieg van de ‘pechgeneratie’

Frans Timmermans zegt dat hij op twee manieren studenten met een hoog opgelopen studieschuld tegemoet wil komen – het bevriezen van de rente daarop en soepeler regels bij het aanvragen van een hypotheeklening. Dit onderwerp is pijnlijk voor GroenLinks-PvdA, omdat de PvdA als regeringspartij mede verantwoordelijk was voor het afschaffen van de basisbeurs in 2015. Ook Jesse Klaver was als lid van de oppositie destijds een van de architecten van wat hij eufemistisch ,,sociaal leenstelsel” was gaan noemen. PvdA en GroenLinks zijn dus beiden schatplichtig aan de zogenoemde ‘pechgeneratie’.

Bouwen, bouwen, bouwen – dat is waar Timmermans, Van der Plas en Omtzigt alle drie op hameren

Heeft het huidige, demissionaire kabinet dan geen bouwplannen? Zeker wel. Hugo de Jonge, demissionair minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (CDA), wil tot en met 2030 in totaal 981.000 woningen laten bouwen. Maar daarmee zijn we er nog niet, schreef De Jonge deze maand aan de Tweede Kamer, want de Nederlandse bevolking blijft groeien: van 17,8 miljoen inwoners nu tot 19,6 of mogelijk 20,6 miljoen in 2050. Van die 981.000 woningen zijn er tot 2030 in totaal 288.000 gepland op zeventien locaties voor grootschalige woningbouw in Nederland, zoals in de regio’s Amsterdam, Rotterdam, Eindhoven, Utrecht en Amersfoort, Nijmegen, Zwolle en Groningen. Tot 2040 is het mogelijk om het aantal nieuwe woningen op deze locaties te verdubbelen tot 600.000, denkt het kabinet.

„Als de demografische groei in dit tempo doorgaat, komt er sowieso nog een miljoen woningen bovenop tot en met 2040”, zei De Jonge onlangs in NRC over de woningbouwdoelen voor 2030. „En als de Nederlandse bevolking tot en met 2050 niet stijgt tot zo’n 20 miljoen mensen, maar eerder 22 miljoen, dan gaat het over nog veel meer woningen. Er zijn wel echt grenzen aan de groei. Dat is meer dan we ruimtelijk kunnen bolwerken.”

Omtzigt wil migratie aanpakken (en noemt níet de asielmigratie)

Wat interessant is aan het migratiebetoog van Pieter Omtzigt: hij begint nauwelijks over asielmigratie, niet de grootste bron van migranten maar wel de casus belli voor de kabinetsval. In plaats daarvan richt hij zich op de grondoorzaken van andere vormen van migratie, zoals de komst van distributiecentra, die laagbetaalde arbeidsmigranten aantrekken. „Dat verdienmodel, daarvan moeten we zeggen: willen we dat wel?”

Omtzigt geeft ook vast een voorproefje van het verkiezingsprogramma van NSC: hij wil minder lief zijn voor arbeidsmigratie door expats. Hij wil de 30%-regel, waardoor expats jarenlang over de eerste 30 procent van hun inkomsten geen belasting betalen, fors inperken. Door die regel houden expats veel geld over, zegt Omtzigt, waardoor ze ook andere kopers en huurders op de woningmarkt wegdrukken.

Dinsdag presenteert NSC het verkiezingsprogramma

Pieter Omtzigt brengt nieuws: dinsdag presenteert zijn partij het verkiezingsprogramma. Wanneer komt het nou eens, vroeg presentator Twan Huys hem. Hij is van de partijleiders die meedoen aan het debat de enige die nog geen verkiezingsprogramma heeft gepubliceerd.

Hoe erg is het woningtekort?

Hoe groot is nou dat woningtekort in Nederland, waar politici deze zondag in College Tour over debatteren? Dit jaar is er een tekort van 437.000 woningen, volgens het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Hoe wordt dat tekort dan berekend? In 2023 telt Nederland 8,270 miljoen huishoudens en 8,125 miljoen woningen. Van die 8,270 miljoen huishoudens hebben 7,7 miljoen huishoudens een dak boven hun hoofd. Dan blijven er ruim een half miljoen huishoudens over (558.000) die provisorische woonruimte hebben – denk aan een vakantiehuis, of lege kantoren of winkels. De huishoudens van 25 jaar en ouder binnen deze groep worden beschouwd als woningzoekend: in totaal 320.000. Daarnaast komen er jongeren en immigranten aan woningzoekenden bij, en zijn er mensen die de woningmarkt verlaten, zoals emigranten en ouderen die naar een verpleeghuis gaan. Het saldo van starters en vertrekkers is 117.000. Tel bij die 117.000 de 320.000 woningzoekenden op en je komt op een tekort van 437.000 woningen.

Timmermans en Van der Plas clashen over stikstof

De bouw ligt grotendeels stil door stikstof, zegt Frans Timmermans. Niets van waar, zegt Caroline van der Plas. Inderdaad is niet duidelijk wat de invloed van stikstof op de bouw is. „Na het stikstofarrest van de Raad van State van mei 2019 is er geen sprake van een terugval in de vergunningverlening”, concludeerde een studie in economenblad ESB in september.

Overigens klopt van de eigen verklaring van Van der Plas ook niet alles: ze wijt de trage bouw aan toegenomen regels die het voor bouwers niet winstgevend zouden maken om woningen te bouwen. Economen wijzen vooral naar personeelstekorten, de hoge grondprijzen en de gebrekkige prikkels voor ontwikkelaars om te gaan bouwen, die daardoor op hun grond blijven zitten.

Yesilgöz moet zich verantwoorden voor 13 jaar VVD-beleid

VVD-leider Yesilgöz moet zich in het debat al snel verdedigen voor dertien jaar regeringsverantwoordelijkheid: een student met psychische problemen zegt dat hij lang op een wachtlijst heeft gestaan en dat de decentralisaties van de zorg, ingezet in het kabinet-Rutte II, verkeerd hebben uitgepakt. Of Yesilgöz dat inmiddels ook vindt? Heeft de VVD de afgelopen jaren te veel bezuinigd op de zorg? Yesilgöz spreekt van „hervormingen” in plaats van bezuinigingen en vindt dat er „zeker ook mooie kanten zaten” aan de decentralisaties. Maar ze wil ook wel toegeven dat niet alles goed is gegaan.

Je ziet het vaker bij Yesilgöz tot nu in deze campagne: als nieuwe VVD-leider wil ze het beleid van haar voorganger Mark Rutte niet te veel afvallen, maar ze probeert ook aan te geven wat er wat haar betreft de komende jaren anders moet.

Omtzigt en de Engelstalige opleidingen

Omtzigt grijpt de vraag over de zorg aan om een ander NSC-standpunt op de kaart te zetten: „Het zou wel helpen als bepaalde psychologenopleidingen in het Nederlands zijn.” Tijdens een Kamerdebat over de taal op de universiteit begon hij al over de noodzaak om meer vakken en opleidingen in het Nederlands te doceren. En ook toen noemde hij psychologie als voorbeeld. Het is een teken dat Omtzigt in het migratiedebat nadrukkelijk naar studiemigratie wil kijken.

Omtzigt: stel vervuilende bedrijven aansprakelijk

Bestaanszekerheid betekent ook een gezonde natuur en een gezonde leefomgeving, zegt een studente tegen Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract. Wat gaat zijn partij doen om te zorgen dat bedrijven zoals Tata Steel en Chemours niet verder vervuilen? ,,Onafhankelijke rijksinspecties’’, is het antwoord van Omtzigt. Te veel vervuilende bedrijven zijn in de afgelopen jaren niet aangepakt, volgens hem. Omtzigt wil inspecties versterken en ,,op afstand zetten’’ – waarom en hoe, zegt hij er niet bij. Vervuilende bedrijven wil hij aansprakelijk stellen voor schade.

Alleen Omtzigt begon over Nederland

Opvallend dat Omtzigt de enige is die het debat over Israël en Gaza van het internationale podium naar Nederland haalt. Terwijl je zou zeggen: daar kun je veel kiezers mee bereiken.

Omtzigt noemde de neiging van sommige Nederlanders om hele bevolkingsgroepen collectief verantwoordelijk te houden voor de misdaden van Hamas en de oorlogshandelingen van het Israëlische leger, „echt een aanslag op onze eigen democratie” en zei ook: „De toenemende haat tegenover Joden (in Nederland) baart mij grote zorgen.”

Op wie stemden de partijleiders toen ze achttien waren?

Eerste vraag voor de partijleiders, omdat in de zaal achttienjarigen zitten die voor het eerst stemmen: op wie stemden jullie toen jullie achttien waren? Caroline van der Plas (BBB) stemde op het CDA. Van der Plas is tot 2019 lid geweest van het CDA. Haar moeder was wethouder voor de partij en ze deed wat haar moeder vertelde.

Dilan Yesilgöz (VVD) stemde op haar achttiende op de SP. Ze dacht toen dat ze links was. In een interview met NRC zegt ze dat ze dacht: „Dit is het niet. Ik werd continu in de hoek gezet van, je bent vluchteling, een allochtoon, dús ben je zielig en gaan we jou redden. Ik dacht: ik wil niet gered worden, waar ben ik nou slachtoffer van?”

Partijleider van de kersverse partij NSC, Pieter Omtzigt, twijfelde op zijn achttiende nog tussen CDA en PvdA. Hij studeerde toen in het buitenland. De oud-CDA’er stemde op zijn achttiende uiteindelijk CDA. GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans stemde op oud-minister-president Joop den Uyl (PvdA). „Zonder twijfel.”

Timmermans weegt zijn woorden over Israël-Palestina

Frans Timmermans, lijsttrekker van GroenLinks-PvdA, moet zijn woorden goed wegen als hij over het conflict tussen Israël en Hamas spreekt. Hij staat onder grote druk van een deel van zijn leden, die vinden dat Timmermans en GroenLinks-leider Klaver na de terreuraanval van Hamas op 7 oktober in eerste instantie te weinig oog hadden voor het leed van Palestijnen in Gaza. GroenLinks-Kamerlid, en opnieuw kandidaat-Kamerlid, Kauthar Bouchallikht besloot zich vorige week uit protest terug te trekken van de kieslijst. Afgelopen week steunden de fracties van GroenLinks en PvdA een motie van de SGP over het conflict – dat leidde opnieuw tot felle kritiek.

In het debat vanavond sprak Timmermans nadrukkelijk zijn afschuw uit over het geweld van beide kanten in de strijd rond Gaza. En hij benadrukt dat Israël zich dient te houden aan het internationale recht.

Terwijl de lijsttrekkers over Gaza in gesprek waren, maakte een woordvoerder van demissionair premier Mark Rutte bekend dat hij maandag naar Israël reist voor bilaterale gesprekken met de Israëlische premier Benjamin Netanyahu en de Palestijnse president Abbas

De grote afwezige: Geert Wilders

De redactie van College Tour heeft bij het uitnodigen van de partijen gekeken naar de huidige peilingen: daardoor ontbreekt een partij als D66, in de huidige Tweede Kamer nog de tweede partij. Maar er was nog een criterium: alle lijsttrekkers moesten een keer individueel te gast zijn geweest bij College Tour. Yesilgöz, Timmermans, Omtzigt en Van der Plas zijn alle vier te gast geweest. Maar dat geldt niet voor PVV-lijsttrekker Geert Wilders, ook al scoort de partij in de peilingen hoger dan de BBB. Wilders zelf was daar eerder deze maand verbolgen over.

Veel beveiligers, jongens en kannen water

De aula van de Vrije Universiteit Amsterdam zit volgepakt. De VU is voor dit debat extreem beveiligd. Geen jassen en tassen, iedereen werd met een metaaldetector onderzocht. Ook in de zaal is veel beveiliging. Ook hier, zoals vaker bij bijeenkomsten over politiek: vooral jongens.

„Ik ben heel benieuwd naar Omtzigt, omdat hij nog niet is aangevallen op iets. Ik weet nog niet wat zijn standpunten zijn”, zegt Iris Holwerda (21), student Europese Studies in Leeuwarden. „En ik ben benieuwd hoe de rest daarop reageert.”

Op het podium staan alvast vijf stoelen en kannen water klaar: voor presentator Twan Huys, en de vier lijsttrekkers Caroline van der Plas (BBB), Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA), Pieter Omtzigt (NSC) en Dilan Yesilgöz (VVD). We gaan zo, over tien minuten, zien wie het spraakwater het hardst nodig heeft.

De lijsttrekkers in de wachtkamer

De vier lijsttrekkers zijn binnen op de Vrije Universiteit van Amsterdam, blijkt uit een foto die de BoerBurgerBeweging zojuist deelde op X. Yesilgöz, Omtzigt, Van der Plas en Timmermans staan heerlijk ongemakkelijk met z’n vieren te wachten tot de uitzending om 20.20 uur begint. „Vanavond barst het los!”, schrijft BBB.

Het eerste grote tv-debat van deze campagne

Met nog vierenhalve week te gaan tot de Tweede Kamerverkiezingen vindt zondagavond de eerste grote confrontatie op televisie tussen de partijleiders plaats, tijdens het verkiezingsdebat van College Tour. Het is voor het eerst dat het programma van KRO-NCRV tijdens de campagne een tv-debat organiseert. Het format wijkt wat af van de traditionele tv-debatten: de lijsttrekkers gaan zondagavond op de Vrije Universiteit in Amsterdam in gesprek aan de hand van vragen van studenten.

Voor het debat zijn VVD-leider Dilan Yesilgöz, Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA, Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract en BBB-leider Caroline van der Plas uitgenodigd. Volgens College Tour zijn zij gevraagd omdat ze eerder te gast waren bij het programma. Die selectiemethode maakt dat PVV-leider Geert Wilders niet is uitgenodigd, terwijl hij in de opiniepeilingen op dit moment hoger staat dan BBB. Wilders reageerde eerder boos richting College Tour en noemde Twan Huys, de presentator, een „PVV-hater”. Voor Caroline van der Plas is het een opsteker dat zij zondagavond wél prime time op televisie te zien is.

De thema’s of onderwerpen van het debat zijn niet van tevoren bekend gemaakt, maar het programma meldde eerder dat het onderwerpen zijn die studenten „aan het hart gaan”. Ook zal de actualiteit, zoals de oorlog in Gaza tussen Israël en Hamas, naar verwachting langskomen. College Tour beloofde in een persbericht eerder dat de studenten “persoonlijke en politieke vragen” zullen stellen en hoopt aan de hand daarvan op „een levendig debat dat licht schijnt op de verschillen tussen de partijen”.