Opinie | De Europese liberale waarden zijn afgedankt

Er circuleert een afbeelding van George Orwell op sociale media. Hij leest een boek met de titel 2024 en ziet er geschokt uit, zo niet doodsbang. Is de situatie echt zo erg? Zou Orwells 1984voor het eerst gepubliceerd in 1949, een leidraad voor het heden kan zijn?

We kunnen erom lachen dat de Europese integratie niet is vernietigd sinds Brexit en de opkomst van soevereinistische politici als Giorgia Meloni, Viktor Orbán en Robert Fico in Italië, Hongarije en Slowakije. We kunnen ook zeggen dat de laatste verkiezingen voor het Europees Parlement opnieuw een duidelijke meerderheid opleverden voor de centrumlinkse en centrumrechtse partijen. Sommigen beweren zelfs dat populistische politici beter zijn in het kanaliseren van de hoop en angsten van ‘gewone mensen’ dan liberalen.

Maar het is onmiskenbaar – en hier komt Orwell om de hoek kijken – dat het verhaal en de praktijk van de politiek in heel Europa grondig zijn veranderd, ongeacht wie er aan de macht is in de verschillende hoofdsteden. Liberale normen en gedragingen zijn in verval, en illiberale en nativistische alternatieven floreren.

Na de val van de Berlijnse Muur legden de winnende partijen bij verkiezingen in Europa een nadruk op liberale waarden: vrijheid, tolerantie, redelijkheid, inclusiviteit, terughoudendheid en zelfkritiek. Niet alleen democratie, maar ook de rechtsstaat en mensenrechten werden gekoesterd. Open grenzen voor kapitaal, goederen, diensten en mensen werden gezien als een kans in plaats van een bedreiging.

Vrede en welvaart

Historische en wetenschappelijke feiten werden niet breed betwist en de mainstream media weigerden extreme standpunten te uiten, zelfs niet ten koste van winst en entertainment. Culturele tolerantie en religieuze neutraliteit werden niet in twijfel getrokken. NGO’s die opkwamen voor sociale, humanitaire of milieudoelen werden gezien als bondgenoten bij het handhaven van de liberale orde. Multilateralisme gebaseerd op gelijkheid, inclusiviteit, vertrouwen en samenwerking werd gezien als een middel om vrede en welvaart te verzekeren.

Europese integratie was het juweel van het liberale project. De Europese Unie belichaamde integratie en werd gezien als een effectief instrument in de omgang met globalisering – een moedig experiment in grensoverschrijdende democratie, een slimme manier om buurlanden te stabiliseren en een instrument om de positie van Europa in de wereld te versterken.

We hebben misschien nooit het “einde van de geschiedenis” gezien dat Francis Fukuyama kort voor de val van de Muur aankondigde, maar de liberale consensus verenigde de regerende centrumlinkse en centrumrechtse partijen in heel Europa. In de tussentijd zijn liberale waarden betwist of zelfs verworpen – niet alleen door de marginale partijen, maar ook door de middenpartijen en hun kiezers.

Militante bewegingen

Het nieuwe verhaal draait om het ‘nationale belang’, veilige grenzen, bescherming van ‘onze’ producenten en religieuze wortels. Globalisering, multiculturalisme, multilateralisme en Europese integratie worden aangevallen. Mensenrechten en rechten van minderheden zijn uit de mode. Milieuactivisme, vakbondsactivisme en zelfs feminisme worden nu gezien als radicale, zo niet militante, bewegingen die genegeerd of op zijn minst ingeperkt moeten worden door de heersende orde.

Recht en orde heeft nu voorrang – niet de rechtsstaat. Het debat gaat over het voorbereiden op oorlog in plaats van vrede. Politici strijden om de prijs van beste schreeuwer, niet beste onderhandelaar. Vijanden van de staat zijn onder andere rechters en sociale hervormers die ooit door liberalen werden verafgood. Mannen in uniform, en soms in kazuifels, worden weer belangrijker.

Publieke omroepen ontslagen

Het nieuwe verhaal wordt gevolgd door actie. De ijzeren vuist van de staat wordt steeds vaker gebruikt – niet alleen tegen mensen die op drift zijn, maar ook tegen NGO’s die hen proberen te helpen. LGBT+-gemeenschappen en milieuactivisten worden op verschillende manieren in de gaten gehouden en lastiggevallen door veiligheidsdiensten. Publieke omroepen die proberen onafhankelijk te blijven, worden ontslagen of op een zijspoor gezet.

Ik heb het hier niet over China of Rusland, maar over EU-lidstaten – soms bestuurd door liberale partijen. In Polen wordt onder leiding van de voormalige voorzitter van de Europese Raad, de zelfverklaarde liberaal Donald Tusk, gesproken over een nieuwe wet die soldaten toestaat om mensen die de grens met Wit-Rusland proberen over te steken, met scherp te beschieten. Dat de vorige Poolse regering nog slechter was, is een schrale troost.

Zwart en wit

Is dit beeld te somber, te zwart-wit? De liberalen van de centrumlinkse en centrumrechtse partijen die Europa na 1989 bestuurden, predikten immers het een en deden het ander. In naam van de ‘vrijheid’ werd Irak binnengevallen en de gretig nagestreefde economische vrijheid liet (vooral in Centraal- en Oost-Europa) veel gewone arbeiders machteloos achter.

Bovendien zijn niet alle illiberale politici bereid om tegenwoordig op potentiële asielzoekers te schieten – Meloni is een goed voorbeeld, ondanks de neofascistische wortels van haar partij. Het is ook eerlijk om te zeggen dat er altijd al een verborgen racisme is geweest onder Europese kiezers, en het belangrijkste verschil is dat de xenofoben nu hun stem vinden via de ‘sociale media’ die door het internet zijn ontstaan. Sommigen zouden de heropleving van nationalisme en religieuze intolerantie zelfs kunnen toeschrijven aan de culturele amnesie van liberalen.

Imperialistisch Rusland

Bovendien kunnen we de wederopstanding van het imperialistische Rusland niet negeren, omdat de angst voor oorlog mensen de gelederen doet sluiten en veiligheid boven alles stelt. De hybride oorlog die Rusland voert, verklaart waarschijnlijk waarom 67 procent van de Polen steunt nu illegale pushbacks aan de grens. ‘Open grenzen’ zijn niet gratis: import uit landen die zich niet aan arbeids- en veiligheidsnormen houden, is toch dodelijk voor onze eigen producenten? Goedkope migrantenarbeid ondermijnt toch de rechten van onze eigen werknemers?

Dit zijn allemaal legitieme argumenten en verklaringen voor de nieuwe retoriek en politiek. Maar de transformatie zelf is onweerlegbaar. De perceptie van goed en slecht, waar en onwaar, normaal en abnormaal is veranderd. Wat een paar jaar geleden schandalig en onacceptabel was, is nu een nieuw ‘normaal’. En dat brengt ons terug bij Orwell en zijn demonen.

Orwells toekomstige dystopie

Orwells toekomstige dystopie gaat niet alleen over machtsmisbruik en de gevolgen van marteling. Het gaat ook, zo niet primair, over een spirituele reis van een coherent waardesysteem naar een geheel ander systeem. De anonieme onderdrukkende autoriteit ‘Big Brother’ in 1984 wil niet alleen dat mensen zich gedragen zoals hen verteld wordt, ze moeten er ook van uitgaan dat oorlog vrede is, vrijheid slavernij en onwetendheid kracht.

Vroeger geloofden we dat alle mensen recht hadden op een aantal fundamentele mensenrechten. Nu wordt de indruk gewekt dat ‘migranten’ die deze rechten krijgen een bedreiging vormen voor welvaart, veiligheid en cultuur. Vroeger geloofden we dat mensen vrij moesten zijn om hun etnische, seksuele of religieuze tradities en gebruiken te beoefenen. Nu wordt een gezinsmodel opgelegd, multiculturalisme dood verklaard en de islam als een bedreiging gezien. Vroeger geloofden we dat werknemersrechten, de groene transitie en duurzame ontwikkeling tekenen waren van wijsheid en moderniteit. Nu worden ze afgeschilderd als ideologische slogans die grenzen aan waanzin.

Stroom uit Brussel

Vroeger geloofden we dat we in een onderling afhankelijke wereld moesten samenwerken, zo niet integreren, om iets te bereiken. Nu worden de Verenigde Naties genegeerd en willen EU-lidstaten de macht terugnemen van ‘Brussel’. Vroeger geloofden we dat ontwapening, diplomatie en handel vrede konden garanderen. Nu zijn een hernieuwde wapenwedloop, economische sancties en politieke dreigementen aan de orde van de dag – allemaal in naam van diezelfde ‘vrede’.

Natuurlijk kiest het individu niet per se exclusief een van deze tegenstellingen. Maar Orwell vond ook een woord om het te beschrijven: ‘dubbeldenken’ was het vermogen om twee tegenstrijdige overtuigingen tegelijkertijd in het hoofd te hebben en beide te accepteren. Dubbeldenken kenmerkt vaak liberalen die bezwijken voor een illiberale verleiding, onder druk van gebeurtenissen of de eisen van de macht.

We zouden kunnen stellen dat een saaie liberale politicus nog steeds beter is dan een uitgesproken illiberaal figuur. Ik vrees alleen dat de strategie voor illiberalen, om Orwell te citeren, is om “de menselijke geest af te breken en deze opnieuw te assembleren in nieuwe vormen die we zelf kiezen.”

Dat betekent het nieuwe normaal in de Europese politiek.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op Social Europe (socialeurope.eu). Vertaling door Rien Verhoef.

Delen





Stuur een e-mail naar de redactie