Brabants familiebedrijf giet een klok die is gemaakt van Oekraïense patroonhulzen

Op deze maandagochtend in juni wordt in het Brabantse dorp Asten een klok geboren. Dat is geen zeldzaamheid, wij zijn hier bij de Klokkengieterij Koninklijke Eijsboutseen familiebedrijf met een internationale reputatie. Het bijzondere aan deze klok is dat het wapenafval van het Oekraïense front bevat. De geboorte van de klok is onderdeel van het meerjarige project Gevechten en stilteseen initiatief van HIIIT (voorheen Slagwerk Den Haag) en geluidskunstenaar Hans van Koolwijk. Op donderdag 19 september is een eerste uitvoering van het project te horen in de mini festival HIIIT nodigt uitin het Theater aan het Spui in Den Haag, waar bezoekers ook de klok kunnen ‘ontmoeten’.

Het idee voor Gevechten en stiltes is geïnspireerd op het verhaal van kerkklokken die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s werden gestolen en deels werden omgesmolten tot wapens, vertelt artistiek directeur Fedor Teunisse. “We dachten: wat als we dat proces omkeren? Wat als we oorlogsmateriaal omsmelten tot schoonheid, tot gereedschap om schoonheid te creëren?” Zo ontstond het idee om een ​​bel te laten gieten van Oekraïens wapenafval, als statement tegen de oorlogswaanzin.

Dat bleek niet zo eenvoudig, wapenafval mag niet uit Oekraïne worden geëxporteerd. Teunisse en Van Koolwijk benaderden de Oekraïense zangeres en producer Marjana Golovchenko, die sinds 2012 in Nederland woont en in het verleden voor HIIIT heeft gewerkt. Via Golovchenko wisten ze het gewenste materiaal te bemachtigen: “Het kwam letterlijk per post aan, een zwartgeblakerd ‘broodje’ (blok gegoten metaal). Heel indrukwekkend”, aldus Teunisse.

Geboorte

Er zijn twee stromingen over het ontstaan ​​van een klok, zegt Joep van Brussel, klokkengieter en adjunct-directeur van Eijsbouts. Volgens de ene stroming is dat tijdens het gieten, volgens de andere tijdens de ‘ontmanteling’, het verwijderen van de kast waarin de klok is gegoten. Dat is wat er deze maandagochtend gebeurt in de gieterij, waar een eigenaardige geur van was en vormzand hangt.

Een jonge arbeider hijst de zware ijzeren mal op, draait de bouten los en slaat met een grote voorhamer op de bovenkant om de bel los te maken. Vervolgens hijst ze de mal verder omhoog. Er verschijnt een bel, een prachtige grijs-zilveren kleur, bedekt met zwarte korsten die er later af zullen vallen. ‘HIIIT / 2024 / EIJSBOUTS’ staat erop. Hij klinkt nog niet, als Teunisse erop slaat hoor je alleen een droge tok. Om er een echt belgeluid uit te krijgen, wordt de onderkant in de werkplaats afgeslepen.

Ik heb gemerkt dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons ​​geeft

Vijf dagen eerder was de bel gegoten – en als het ontmantelen de geboorte is, dan is het gieten zeker de conceptie van de bel. “Dat was nog indrukwekkender”, zegt Teunisse. Hij laat op zijn telefoon een filmpje zien waarin de gietkom, waaruit het gesmolten metaal wordt gegoten, eerst urenlang grondig wordt gedroogd met een brander (gasbrander): “De hele wand erachter was roodgloeiend. Wat een kracht, ongelooflijk.”

Joost Eijsbouts, vierde generatie directeur van het familiebedrijf, legt uit dat de gietkom geen spoor van water mag bevatten, vanwege explosiegevaar: “Eén druppel water in een frituurpan kan leiden tot grote ongelukken, en dat is nog maar 180 graden. Wij gieten brons op 1.100 graden Celsius.”

Cyrillische letters

Vanuit de gietkom lopen twee pijpen naar de gietmal; de mal waarin de bel wordt gegoten. Deze wordt van onderaf gevuld. Joep van Brussel maakt de vergelijking met het vullen van een emmer met een tuinslang: “Als je de tuinslang erboven houdt, gaat het water wervelen. Als je hem onderin houdt, vult de emmer zich mooi van onderaf.”

“UKROP” staat in Cyrillische letters in de bovenste band rond de klok. “Ukrop” was de soldatennaam van een bekende Oekraïense sluipschutter die sinds 2014 betrokken was bij het verzet tegen de Russische annexatie van Oekraïens grondgebied. In december 2022 werd hij gedood in een loopgraaf terwijl hij een collega dekte.

Oekrop is ook de afkorting voor ‘Operatie Oekraïne’, zegt Marjana Golovchenko. ‘Oekrop’ was aanvankelijk een Russische belediging, maar nu wordt de term gebruikt als bijnaam.

Golovchenko bracht haar twee maanden oude dochter naar de gieterij. Ze vertelt hoe ze erin slaagde om Oekraïens wapenafval te bemachtigen. Haar goede vriendin Sasha is regelmatig vrijwilliger aan het front om apparatuur en benodigdheden te bezorgen. Sasha was op zijn beurt bevriend met de sluipschutter Oekrop, van wie hij leerde schieten en met wie hij regelmatig oefende op de schietbaan. Zowel op de schietbaan als aan het front verzamelde Sasha patroonhulzen van Oekrop. Dat is minder vreemd dan het lijkt, zegt Golovchenko: “Er zijn veel kunstenaars in Oekraïne die objecten maken van patroonhulzen. Maar voor zover ik weet nog geen klok.”

Omdat het illegaal is om granaten uit het land te exporteren, nam Golovchenko contact op met de ambassade. Uiteindelijk werd een grote hoeveelheid granaten in Kiev omgesmolten tot drie rollen van elk acht kilo. Twee rollen liggen nog in Kiev, waarvoor HIIIT nog geen specifieke bestemming heeft. De derde rol werd grotendeels gebruikt in de legering voor de nieuwe bel; klokkengieter Van Brussel heeft anderhalve kilo achter de hand gehouden om een ​​aparte klepel te maken.

Luidende bel

De grote vraag was: zou het Oekraïense materiaal geschikt zijn om een ​​luidklok van te maken? Klokkengieters zijn terughoudend met het toevoegen van vreemde elementen aan hun materiaal, zegt Van Brussel. “Klokkenbrons bestaat normaal gesproken uit 80 procent koper en 20 procent tin, met maximaal 0,5 procent onzuiverheden. Klokkenbrons bevat relatief veel tin, wat de legering sterker maakt en meer geluid geeft. Deze 80-20-verhouding zien we ook terug bij klokken uit de twaalfde eeuw.” Het materiaal mag geen lood of zink bevatten, omdat dit metalen zijn die de demping verhogen.

Uit analyse bleek dat het Oekraïense materiaal bijna puur messing was. Messing is een speciaal soort brons, een legering van koper met zink in plaats van tin. Het toevoegen van messing aan het gegoten brons is lastig, zegt Van Brussel: “Om de demping door het zink tegen te gaan, is deze bel veel dunner dan normaal. Een dunne wand trilt sneller en hoe makkelijker iets beweegt, hoe makkelijker het klinkt. De klank is dus veel lager dan bij andere bellen van dit formaat.”

Brandende ovens, vuur, hameren van metaal op metaal. Dat zijn fantastische geluiden.

Kenmerkend voor het geluid van een bel is de grote hoeveelheid boventonen. Het is lastig om precies te voorspellen welke boventonen gedempt worden als je zink toevoegt aan de legering. Een spannend moment: hoe klinkt de bel?

Antwoord: heel mooi en diep, ergens tussen C-kruis en D. “Je hoort meteen de grondtoon, en die blijft lang doorklinken”, zegt Van Brussel tevreden. Dat is niet vanzelfsprekend, er zijn ook klokken die eerst vooral geluid produceren, waar dan de toon uit komt, een beetje zoals een gong of tamtam.

Rondom de klok lopen verschillende banden van letters en ribben, zodat er op verschillende manieren op geslagen, gewreven en gerammeld kan worden. Geluidskunstenaar Van Koolwijk maakte het ontwerp, en vooraf sprak hij uitgebreid over de muzikale wensen van het ensemble met HIIIT-percussionist Pepe Garcia.

Meer lawaai

“Maar wij dicteren niet wat de klok moet zijn,” zegt Fedor Teunisse. “We zijn hier twee jaar mee bezig geweest en ik merk dat we vooral moeten luisteren naar wat de klok ons ​​geeft.” Het hele proces is uitgebreid audiovisueel vastgelegd. Er zijn ook plannen om de achtergrond en het ontstaan ​​van de klok aan het publiek te laten zien.”

De eerste muziek voor de klok, waarvan op 19 september een preview te horen is, is geschreven door componisten Anthony Fiumara en Mathijs Leeuwis. Als duo Poulson Sq. maken ze ambientmuziek, met analoge apparatuur en bandrecorders als instrumenten, maar de muziek voor de klok is Gevechten en stiltes wordt rauwer, met meer ruis. Fiumara zegt ook dat ze allereerst willen “luisteren naar wat de klok ons ​​vertelt”. Ze hebben opnames gemaakt van elke stap in het maakproces van de klok: “Blazende ovens, vuur, hameren van metaal op metaal. Dat zijn fantastische geluiden.”

Ze gaan in ieder geval niet het verhaal van sluipschutter Oekrop navertellen: “Het zou aanmatigend zijn om mee te huilen om de dode soldaat”, zegt Fiumara. Aan de andere kant zijn ze ervan overtuigd dat het verhaal van de bel niet begon in de gieterij van Eijsbouts. “Er gingen allerlei wrede handelingen aan vooraf”, zegt Leeuwis, “Deze bel is het resultaat van een tragedie. Dat vraagt ​​om een ​​radicale houding. Het verhaal van de bel is een moeilijk verhaal, en dat moet je kunnen horen. Laat het moeilijk zijn.”

Delen





Stuur een e-mail naar de redactie