[ad_1]
Vanaf zaterdag toont het Amsterdamse debatcentrum De Balie werk van Russische kunstenaars. Anti-oorlogskunst die kritiek levert op het regime van Poetin. Een van de ruim honderd kunstenaars is Sasha Skochilenko, die donderdag werd vrijgelaten in de gevangenenruil tussen Rusland en het Westen. De organisatoren zijn uiteraard erg opgelucht over dit nieuws.
Ook al kost het sommige kunstenaars letterlijk hun vrijheid, de Russische curator van de tentoonstelling Vladimir Shalamov (1984) begrijpt dat zo’n tentoonstelling ook vragen oproept. Sommige Oekraïners reageerden verontwaardigd op sociale media. “Goede of slechte Russen, volgens hen verdient geen van hen aandacht.”
“We willen onszelf absoluut geen slachtoffers noemen,” benadrukt hij. Maar volgens Shalamov is het juist belangrijk om de dissidente Russische kunstwereld een podium te bieden. “Kunst kan de oorlog niet stoppen en het helpt Oekraïne niet om de oorlog te winnen. Maar het Kremlin probeert dit deel van de cultuur uit te wissen. We moeten kritische kunst levend houden en zo de Europese waarden blijven ondersteunen. Het Russische verzet heeft symbolen nodig. Wie gaat ze maken als onze beste kunstenaars dat niet meer doen?”
In Rusland kiezen veel kunstenaars ervoor om alleen ‘neutrale’ kunst te maken. “Zelfs als ze het niet eens zijn met het regime, moeten ze er hun brood mee verdienen.” De kritische kunst in De Balie wordt grotendeels gemaakt door Russen, maar er zijn ook kunstenaars uit Wit-Rusland en andere voormalige Sovjetrepublieken vertegenwoordigd. “En Oekraïners. We krijgen ook veel steun van kunstenaars uit dat land,” vertelt Shalamov in het restaurant van De Balie.
Door zijn werk als journalist in Moskou kende Shalamov veel kunstenaars. Hij reisde veel en toen de oorlog uitbrak, was hij toevallig in het buitenland. “Ik ben nooit meer teruggegaan.” Hij kwam terecht in Berlijn en daar richtte hij het platform All Rights Reversed op, om Russische kunstenaars te steunen die gevlucht waren. “Sommigen waren heel succesvol, nu zijn ze alles kwijt. Er was al lang een campagne tegen dissidente kunstenaars door het Kremlin, maar sinds de oorlog is het steeds erger geworden.”
De inmiddels vrijgelaten Sasha Skochilenko werd in 2023 veroordeeld tot 7 jaar gevangenisstraf voor het “opzettelijk verspreiden van valse informatie over de Russische strijdkrachten” nadat hij vijf prijskaartjes in een supermarkt had vervangen door berichten over oorlogsmisdaden door het Russische leger in Marioepol.
Alle rechten voorbehouden heeft al acht tentoonstellingen georganiseerd en tijdens een daarvan kwam Shalamov in contact met Alexander Gubsky, de uitgever van De Moskou Timesde kritische Russische krant die vanwege de oorlog naar Nederland vluchtte. “Hij kwam met het idee om deze tentoonstelling samen in De Balie te organiseren,” zegt Shalamov. “Het wordt veruit de grootste tot nu toe.”
De meeste Russische kunstenaars die meedoen zijn gevlucht. Maar een aantal van hen woont en werkt nog steeds in Rusland. Toen Shalamov eind mei met de voorbereidingen begon, zou ongeveer 30 procent van de werken uit Rusland zelf komen. “Maar toen, begin juli, De Moskou Times bestempeld als ‘ongewenste organisatie’. Hierdoor werd het risico voor kunstenaars om deel te nemen ineens nog groter: het werd een misdaad en ook familieleden konden in de problemen komen.
“Sommigen trokken zich terug. We hebben de andere kunstenaars die nog in Rusland wonen, verteld dat ze alleen onder een pseudoniem mogen deelnemen. Sommigen weigeren. Ze willen niet gedwongen worden tot anonimiteit en zijn bereid de consequenties te accepteren. Maar ik wil niet de verantwoordelijkheid dragen dat ze gearresteerd worden. Daarom zijn er nu helaas minder kunstwerken uit Rusland zelf te zien dan de bedoeling was.”
Kunstenaars weer bij elkaar brengen
Dissidente kunst uit Rusland naar Amsterdam krijgen was natuurlijk “een interessante uitdaging”, zoals hij het eufemistisch zegt. “We hebben manieren gevonden om het te doen. Sommige werken kun je uit elkaar halen en in delen opsturen, zodat ze niet herkenbaar zijn. Soms kan een vriend ze in zijn bagage meenemen. Of je stuurt ze mee met de bulk van andere goederen die nog naar de EU of Georgië mogen worden vervoerd.”
Er zal van alles te zien zijn, van traditionele schilderijen tot digitale kunst. Shalamov kwam naar Amsterdam om de tentoonstelling in te richten. Het vereist enige creativiteit, want De Balie is geen museum. Daarnaast moeten de kunstwerken goed uitgelegd worden. “Sommige werken zullen moeilijk te begrijpen zijn voor mensen die niet uit Rusland komen.”
Maar hij maakt de tentoonstelling niet alleen voor een Nederlands publiek. “Er wonen en werken hier veel Russen, vaak al lang voordat de oorlog begon. Zij horen de propaganda van het Kremlin, die alles overheerst. Wij willen ze laten zien dat er ook kritiek is, we spreken ze aan in hun eigen taal. Via hen kunnen we misschien ook de mensen in Rusland bereiken – ze hebben er allemaal vrienden en familie.”
Shamalov hoopt dat er ook interesse komt van kopers. “Dat is uiteindelijk de enige duurzame manier om deze kritische kunst in leven te houden.” Zelf verdient hij er niets aan, benadrukt hij. “Ik steek er juist geld in.” Hij ziet dat de tentoonstellingen helpen om Russische kunstenaars in ballingschap weer een gevoel van gemeenschap te geven. “Ze wonen overal, van Argentinië tot Canada. Maar ook in minder veilige landen als Armenië.” De Russische kunstwereld is gefragmenteerd. “Precies wat het Kremlin wil, verdeel en heers. Een tentoonstelling als deze brengt kunstenaars weer samen.”
Artists Against the Kremlin, van 3 augustus tot en met 3 september in De Balie in Amsterdam. Op 3 augustus is er een debatavond: The Kremlin’s Art of Oppressing Art.
Kunstenaar Paulina Siniatkina: ‘Het schuldgevoel vreet aan me van binnen’
Paulina Siniatkina vluchtte direct na de inval in Oekraïne uit Rusland naar Nederland. “Ik kon daar niet meer ademen. Maar hoe durf ik als Rus mijn emoties te uiten?”
Paulina Siniatkina zet een langwerpige lichtbak op tafel in haar studio in een zolderkamer die baadt in zonlicht dankzij verschillende dakramen. Ze steekt de stekker in het stopcontact en er verschijnen drie woorden: Oorlog – binnen – oorlog. Het eerste en laatste woord flitsen afwisselend aan en uit. ‘Oorlog van binnenuit’ of ‘midden in de oorlog’ kunnen dan afwisselend worden gelezen.
Het weerspiegelt de strijd van de kunstenaar. De Rus is voortdurend bezig met de oorlog in Oekraïne. “Het achtervolgt me en maakt me ziek. Het schuldgevoel vreet me van binnen op,” zegt ze met een treurige blik. De oorlog zit in haar. Maar ze zit niet in de oorlog, dat is het lot van de Oekraïners. Ze leven met bombardementen, gevechten, dood. “Hoe durf ik, als Rus, mijn emoties te uiten? We verdienen het niet om daar aandacht voor te krijgen. Maar de pijn verdwijnt niet. Het zijn parallelle verhalen.”
Siniatkina (1989) is een van de kunstenaars die meedoet aan de tentoonstelling in De Balie, met kunst tegen het Kremlin. Ze kan op dit moment nog niet goed inschatten welke gevolgen dit zou kunnen hebben. Ze woont sinds het begin van de oorlog in Nederland, maar familie en vrienden zitten nog in Rusland. Komen zij in de problemen als ze meedoet aan deze tentoonstelling, die mede georganiseerd wordt door De Moskou Times die als ongewenste organisatie is aangemerkt?
“Enerzijds denk ik: ze weten al wie ik ben en waar ik voor sta. Ik ben een kunstenaar en een activist, ik heb me al eerder uitgesproken. Maar misschien moet ik voorzichtiger zijn.”
Onzekere status
Op de dag dat het Russische leger Oekraïne binnenviel, wilde Siniatkina meteen weg uit Moskou. “Ik had het gevoel dat de lucht vervuild was, ik kon niet ademen.” Ze wilde naar Nederland, waar haar vriend woonde. Maar een ticket boeken om het land te verlaten was bijna onmogelijk, de websites van de luchtvaartmaatschappijen waren overbelast en de ene vlucht na de andere werd geannuleerd. “Uiteindelijk lukte het me om een vlucht naar Armenië te boeken,” zegt ze. Ze kon haar hond meenemen. Ze liet bijna alles achter.
Na een paar weken kwam ze aan in Nederland. Ze heeft ongelofelijk veel geluk, weet ze. Met een schoonfamilie, een woning en zelfs een studio. Maar ook een onzekere status, want ook al is ze nu getrouwd, het is nog maar de vraag of ze hier kan blijven.
“Zodra ik hier vertel dat ik uit Rusland kom, wil iedereen met me over de oorlog praten. Mensen denken dat ze precies weten wat er in Rusland gebeurt. Nederlanders zijn heel direct. Dat ben ik niet gewend.” Siniatkina heeft het gevoel dat ze vaak wordt afgewezen omdat ze Russisch is, zelfs als ze solliciteert naar de kunstwereld. “Dat snap ik wel. Maar misschien denk ik gewoon dat mensen me veroordelen, terwijl dat misschien niet zo is.”
Toen ze voor het eerst in Amsterdam aankwam, meldde ze zich meteen aan om Oekraïense vluchtelingen op te vangen op het Centraal Station. “Ik was verrast dat ze blij waren om iemand te zien die Russisch sprak – veel Oekraïners uit het oosten spreken die taal. Ik verwachtte dat ze in mijn gezicht zouden spugen.” Ze hoorde de meest gruwelijke verhalen. “Ik zoog ze op als een spons.” Ze maakte een performance met hen. “Ik las de verhalen voor op het Centraal Station.”
Activisme en kunst gaan voor Siniatkina vaak hand in hand. Toen ze 25 was, kreeg ze de diagnose tuberculose en lag ze zeven maanden in het ziekenhuis. “Veel mensen denken dat deze ziekte zeldzaam is, maar het doodt wereldwijd juist veel mensen.” Met haar kunst probeert ze er meer aandacht voor te vragen.
Nu houdt ze zich vooral bezig met de oorlog. Voor de tentoonstelling heeft ze een nieuw schilderij gemaakt met de titel Rehabilitatie. Vier mensen in hun ondergoed staan rond een lamp die een blauwachtig licht uitstraalt. “Het is een lamp die vaak wordt gebruikt om oppervlakken in ziekenhuizen en keukens te desinfecteren, maar in de Sovjettijd dacht men dat het ook goed was voor het immuunsysteem van mensen. Kinderen moesten er elke dag omheen staan. Later bleek dat je er huidkanker van kunt krijgen.”
Siniatkina wil met dit beeld veel zeggen. Ten eerste dat de Russen hun geschiedenis, die vol onverwerkt lijden is, moeten belichten. Volgens de kunstenaar is dit een obstakel voor een betere, democratische toekomst. “In Rusland praten we nooit over onze nationale trauma’s. Elke familie heeft geleden onder de terreur van Stalin. Mijn grootvader zat ook in Siberië, maar daar weet ik niets van, niemand sprak erover. Hoe kun je verwachten dat er ooit iets verandert in zo’n land?”
Moet die geschiedenis dan ontsmet worden, zoals die UV-lamp dat doet? Ze moet een beetje lachen om die letterlijke interpretatie. “Als je het zo wilt zien, ja, waarom niet? We moeten in ieder geval veel dieper graven dan alleen de oppervlakte. Ik doe mee aan de tentoonstelling omdat ik hoop een sfeer te creëren waarin we veilig over ons verleden kunnen praten.”
Lees ook:
Een gebaar van dank en hoop: Haagse kunst in een gebarricadeerd museum in Kiev
Inwoners van Kiev kunnen eindelijk weer een museum bezoeken. De Haagse kunsthandelaar Willem Jan Hoogsteder leende een deel van zijn privécollectie uit – onverzekerd en met alle risico’s van dien.
[ad_2]
