Beoogd premier Schoof belandt in een politiek mijnenveld

Hij bekleedde jarenlang topfuncties bij het ministerie van Justitie en de Raad van State toen hij op 67-jarige leeftijd premier werd als onpartijdige bestuurder. Pieter Cort van der Linden werd in 1913 premier en bleef dat vijf jaar lang. Sterker nog, hij werd een buitengewoon succesvolle premier, zegt emeritus hoogleraar parlementaire geschiedenis Carla van Baalen. “Als premier wist Cort van der Linden veel gezag te verwerven boven de partijen en een aantal langlopende dossiers op te lossen, van de schoolstrijd en het algemeen kiesrecht voor mannen tot een nieuw kiesstelsel. Dat was geen geringe prestatie.”

De parallellen met Dick Schoof, ruim een ​​eeuw later voorgedragen als premier van het nieuwe kabinet, zijn toevallig maar treffend. Schoof werkte ook jarenlang als topambtenaar bij Justitie, is 67 jaar oud en is zelfs meer dan Cort van der Linden, die geen partij had maar liberaal was, een kandidaat-premier zonder partijpolitiek profiel. En hoewel de politieke cultuur van vandaag niet te vergelijken is met de jaren voor de Eerste Wereldoorlog, treedt Schoof binnenkort aan, net als Cort van der Linden, in een tijd van groot maatschappelijk ongenoegen en wereldwijde crises.

De nominatie van Schoof kwam deze week in Den Haag als een verrassing, hij stond niet op de meeste lijsten. Na het debacle rond premierskandidaat Ronald Plasterk presenteerden PVV, VVD, NSC en BBB Schoof als hun gezamenlijke kandidaat. Een “stoere” crisismanager met veel ervaring, aldus PVV-leider Geert Wilders, Pieter Omtzigt (NSC) had er vertrouwen in dat hij “een goede verbindende rol kan spelen”. Heeft Schoof echt de juiste papieren om het volgende rechtse kabinet te leiden?

Schoof heeft als topambtenaar ruime relevante bestuurlijke ervaring. Hij was directeur van de IND, Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding, directeur-generaal van de AIVD en jarenlang als secretaris-generaal de hoogste ambtenaar bij Justitie. Een indrukwekkend cv, maar een ervaren topambtenaar maakt nog geen goede premier, zegt oud-topambtenaar Roel Bekker, die het boek De hoogste ambtenaar gepubliceerd over de functie van secretaris-generaal.

“Ik vergelijk ambtenaren en politici altijd met sporters, maar ze zijn goed in andere disciplines. Politici zijn de sprinters, die graag zo snel mogelijk door het stadion rennen onder veel gejuich. De ambtenaar is meer een marathonloper, iemand met doorzettingsvermogen, solide, een doorzetter.” Die laatste omschrijving past beter bij Schoof, vindt Bekker. Letterlijk, want in zijn vrije tijd rent hij graag marathons, maar vooral figuurlijk, want volgens Bekker houdt hij zich achter de schermen al jaren staande in zware functies vol gevoelige beleidsdossiers.

Als premier staat Schoof nu in de spotlights, een heel andere rol waar hij aan moet wennen. Dat was duidelijk te zien tijdens zijn officiële presentatie afgelopen woensdag. Schoof was duidelijk gespannen en ontweek vragen. “Je zag daar nog geen doorgewinterde politicus”, zegt Carla van Baalen. “Rutte was heel bedreven in het geven van slimme antwoorden, zonder echt iets te zeggen. Schoof zei een paar keer: ik verwijs naar een eerdere brief aan de Tweede Kamer. Dat was geen heel slim antwoord.”

Mogelijk nog ingewikkelder dan het wennen aan de camera’s die continu draaien, is het politieke mijnenveld waarin Schoof zich bevindt. Hij wordt niet zomaar premier van een kabinet, maar van het eerste kabinet waarin de radicaal-rechtse PVV zit. En of hij het nu leuk vindt of niet, Schoof wordt door een deel van de linkse oppositie geframed als de PVV-premier van ‘Wilders-I’, zoals D66-leider Rob Jetten steevast zegt. Zeker rond de democratische rechtsstaat, die Schoof als SG bij Justitie moest helpen waarborgen, zal hij snel kritische vragen krijgen als het nieuwe kabinet bijvoorbeeld de grenzen van wetten en verdragen opzoekt in het asielbeleid.

Morele pijngrens

Schoof zelf was begin maart, toen hij nog SG was, een interview met De groene niet zo bang voor het effect van een PVV-kabinet. “Ik heb moeite om mee te gaan in dit frame, alsof de democratie op sterven na dood is, door deze verkiezingsuitslag,” zei hij. Schoof ging er simpelweg van uit dat zijn “morele pijngrens” als het gaat om de rechtsstaat de komende jaren niet bereikt zal worden. Als premier zal hij dat nu grotendeels zelf moeten bewaken.

Naast politieke en maatschappelijke weerstand moet Schoof ook rekening houden met interne (coalitie)tegenstand. Het kabinet Schoof I moet namelijk ‘buitenparlementair’ worden, met meer afstand tussen de fracties en het kabinet. Voor Schoof betekent dit dat hij in parlementaire debatten, die hij nog nooit eerder heeft gevoerd, ook te maken kan krijgen met Geert Wilders en Pieter Omtzigt, twee gevreesde parlementariërs die zelden mild zijn tegenover ministers. Schoof zal een manier moeten vinden om een ​​goede vertrouwensrelatie op te bouwen met de vier partijen binnen de coalitie, want als onafhankelijk premier zal hij niet automatisch deelnemen aan het reguliere partijoverleg.

De lossere coalitiestructuur en de dynamiek van de politieke arena brengen risico’s met zich mee voor Schoof, denkt Roel Bekker, die eerder met de toekomstige premier samenwerkte. “Waar rationaliteit het functioneren van ambtenaren kenmerkt, staan ​​emoties en beeldvorming tegenwoordig veel centraler in de Tweede Kamer. Dat is nieuw en riskant voor Schoof, al denk ik dat hij ermee overweg kan.”

De afstand tot de coalitie biedt ook kansen. Als het kabinet de komende weken wordt gevormd, mogen Schoof en zijn ministers het regeerakkoord uitwerken tot een regeerprogramma en kan hij daar in theorie zijn eigen stempel op drukken. Dat durfde hij woensdag niet aan tijdens zijn presentatie. “Mijn plannen voor Nederland zijn wat de partijleiders hebben afgesproken”, zei Schoof, niet erg dualistisch, hoewel hij ook terecht opmerkte dat er veel vrije onderwerpen niet in het akkoord staan ​​die het kabinet “zelf de ruimte heeft om in te vullen”.

Streef naar assertiviteit

Bekker adviseert Schoof om niet te veel machtswellust te koesteren, in een toch al ingewikkelde politieke constellatie. “Dat past ook niet bij de positie van de premier in Nederland. Schoofs imago is dat van een doelgerichte, nuchtere bestuurder. Daar moet je niet te veel visionaire perspectieven aan willen koppelen.”

Het premierschap is ook meer dan alleen de Haagse arena, waarschuwt Carla van Baalen. Als regeringsleider moet Schoof onderhandelen in Brussel, waar hij weinig ervaring heeft en nog gezag moet opbouwen. Toch krijgt hij een waslijst aan lastige verzoeken uit het regeerakkoord: Schoof moet onderhandelen, zij het samen met de betrokken ministers, over een lagere EU-bijdrage, een nieuwe uitzondering voor Nederlandse boeren op de mestregels en, als het EU-migratiepact te weinig effect sorteert, ook een uitzondering voor Nederland op het asielbeleid. Allemaal zaken waar de andere EU-lidstaten in Brussel niet zomaar mee willen instemmen.

Schoof wordt ook politiek verantwoordelijk voor het Koninklijk Huis, altijd een gevoelig onderwerp. Een premier moet ook een verbindende en zichtbare kracht in het land zijn, en samen met de koning staan ​​in crisissituaties. “Dan moet je direct kunnen reageren, je bent tenslotte het gezicht van de regering”, zegt Van Baalen, die benadrukt dat ook demissionair premier Rutte in die rol moest groeien.

Schoof krijgt zeker geen makkelijke nieuwe baan. Terwijl Cort van der Linden het als relatieve outsider als premier goed deed, had Jan de Quay het moeilijk. De Quay trad in 1959 aan als premier van een kabinet van KVP, ARP, CHU en VVD. Hij was KVP-lid, maar kwam van buiten Den Haag als Commissaris van de Koningin.

De Quay vond het premierschap maar niks en reageerde in zijn dagboek blij toen er in 1960 een kabinetscrisis uitbrak en het einde van De Quay-I nabij leek. “Ik voelde me innerlijk dolgelukkig en dankbaar dat ik eruit was. God zij geprezen en bedankt.” Er werd toch geprobeerd het kabinet bij elkaar te lijmen, het kabinet moest doorgaan. Tot verdriet van De Quay. “Nog steeds de kelk tot op de bodem leegdrinken.”

Delen





Stuur een e-mail naar de redactie