Rechtszaken over echtscheiding onvoldoende kindvriendelijk. ‘Jij hebt gekozen dat je die weekends niet bij mij wilt zijn, dus dan gebeurt dat ook niet’

Kinderen van ouders die scheiden, hebben het recht om hun verhaal te vertellen aan de jeugdrechtbank. Dat is een ingrijpende en vaak onaangename ervaring, blijkt uit een vrijdag gepubliceerd onderzoek van Villa Pinedo, een platform voor jongeren met gescheiden ouders.

Ze namen de uitnodiging op als een bevel. “Ik las de brief en die was heel zakelijk geschreven. Dat schokte me echt. Ik voelde me een crimineel”, zegt een van de geïnterviewde jongeren. Ze vinden het gerechtsgebouw intimiderend. Het gesprek verloopt niet altijd soepel en als de ouders er na het gesprek nog zijn, is de situatie soms ronduit pijnlijk.

“Ze hoorden wat ik de rechter had verteld vlak na mijn verhoor tijdens de zitting. Mijn vader kwam huilend naar buiten. Ik voelde me daardoor heel schuldig en verantwoordelijk voor zijn verdriet. Alsof ik verkeerd had ‘gekozen’. Ik durfde hem niet meer aan te kijken en kon niet meer met hem praten, want ik ging met mijn moeder mee naar huis.” Soms begrijpen de kinderen niet veel van een uitleg van de uitspraak van de rechter achteraf, als die al komt.

“Je moet het niet verpesten”

Een van die kinderen is Thom, inmiddels 24 jaar oud en vrijwilliger bij Villa Pinedo. “Mijn ouders hadden een schijnhuwelijk,” vertelt hij. “De sfeer was koud. Toen ik dertien was, moest ik naar een andere school omdat ik gepest werd. Mijn moeder greep die kans aan om met mij mee te verhuizen. Mijn ouders waren alleen in het weekend bij mij en mijn zus. Een paar jaar later besloten ze te scheiden. Ik kreeg een brief waarin stond dat ik verwacht werd voor een gesprek bij de rechtbank. Ik moest zeggen bij wie ik het liefst wilde wonen. Mijn moeder had de brief geopend en vertelde het me pas kort voor het gesprek. Ze zei een paar keer dat ik het niet voor iedereen moest verpesten en dat ik de juiste persoon moest kiezen. Voor haar dan. Dat legde veel druk op me, ik raakte eigenlijk in paniek.

“We zijn met z’n vieren naar de rechtbank gegaan. Ik was alleen tijdens het verhoor bij de rechter. Mijn moeder heeft na het verhoor wel op het raam getikt om te zeggen dat mijn zus ook wat moest zeggen. Er bleek ook iemand van de Raad voor de Kinderbescherming bij te zijn, ik vermoed door een eerdere melding bij Veilig Thuis. Ze heeft helemaal niks gezegd. Er zijn geen vragen gesteld die er echt toe deden. Ze vroegen alleen bij wie ik wilde wonen en zeiden dat mijn mening doorslaggevend zou zijn. Ik was supergespannen.

Mijn moeder wilde dat ik om het weekend naar mijn vader ging. Mijn vader wilde elke week. Ik wilde dat ook. Het werden twee van de drie weekenden. Er werd een schema gemaakt. Mijn vader was daar flexibel in, hij wilde wel een keer wisselen, maar voor mijn moeder stond dat schema vast. Want, zoals ze tegen me zei, je hebt besloten dat je die weekenden niet bij mij wilt zijn, dus dat gaat niet gebeuren. Dat deed pijn.”

Het recht om gehoord te worden voelt als een plicht

Het verhaal van Thom is een van de persoonlijke ervaringen van kinderen van scheidende ouders met het zogenaamde ‘kindergesprek’ bij de rechtbank. Kinderen worden doorgaans uitgenodigd voor zo’n gesprek als de ouders het niet eens zijn over een omgangsregeling, en soms ook bij echtscheidingen waarbij alles soepel lijkt te verlopen. Er is veel ophef over deze gesprekken; twee maanden geleden luidden kinderrechter Bart Tromp en kinderombudsman Margrite Kalverboer zelfs de noodklok.

Volgens hen hebben jeugdrechters vaak te weinig tijd, aandacht en expertise om kinderen op hun gemak te stellen en een goed beeld te krijgen van hun situatie. Ze kregen daar kritiek op, onder andere van jeugdrechters die vinden dat rechtbanken enorme stappen hebben gezet in een kindvriendelijkere aanpak.

Toch blijken veel kinderen ontevreden. Villa Pinedo verzamelde de ervaringen van 111 kinderen van gescheiden ouders met het ‘recht om gehoord te worden’ en die zijn niet positief. De kindvriendelijkheid scoort onvoldoende, vinden de kinderen, bijna tweederde durft niet alles te zeggen voor, tijdens en na het gesprek met de rechter uit angst om iets verkeerd te doen. “Het recht om gehoord te worden dat kinderen hebben, voelt voor velen van hen als een plicht in plaats van een recht”, aldus het rapport.

Ik voelde me erg schuldig en verantwoordelijk voor zijn verdriet. Alsof ik verkeerd had ‘gekozen’.

Onderzoeker Lisa van Montfoort: “Het is belangrijk dat we kinderen serieus nemen. Maar er is een andere aanpak nodig. Kinderen met gescheiden ouders ervaren het recht om gehoord te worden als een zware verantwoordelijkheid. Ze hebben het gevoel dat ze moeten kiezen tussen hun ouders en stellen daarmee een van hen teleur. Ze hebben het gevoel dat ze zich niet mogen uitspreken, ze ‘moeten’ van alles.

Ondanks alle goede bedoelingen van de rechtbanken, voelen kinderen zich verantwoordelijk voor een beslissing omdat hun ouders dat niet kunnen. Ze moeten de problemen van hun ouders oplossen, zo voelt het.”

Het zou kinderen helpen, zegt Van Montfoort, als ze een ‘steunfiguur’ krijgen, een ‘tussenpersoon’ die de ‘overweldigende’ uitnodiging van de rechtbank kan toelichten, een ‘maatje’ die misschien iets soortgelijks heeft meegemaakt en die hen kan steunen tijdens het gesprek. Ook ontbreekt vaak een goede uitleg. ‘Steeds meer rechtbanken geven uitleg, maar het zijn vooral feiten en ze negeren de gevoelens van kinderen.’

Het gaat vaak goed

De ervaringen van kinderen met gescheiden ouders zijn begrijpelijk, zegt Mariëlle Bruning, hoogleraar jeugdrecht aan de Universiteit Leiden. Vier jaar geleden publiceerde ze een onderzoek naar het recht van kinderen om gehoord te worden. Daaruit bleek dat verbeteringen wenselijk waren, maar ook dat kinderen overwegend positief waren over het kindgesprek zelf. Voor dat onderzoek werden 43 kinderen geïnterviewd.

Bruning: “Dat onderzoek liet zien dat jeugdrechters hun werk goed doen. De laatste jaren worden ze ook getraind om met kinderen te praten. Een kindergesprek is echter te kort, soms maar tien minuten. Kinderen vinden het belangrijk om met de rechter te praten, maar vinden het ook spannend, ze weten vaak niet wat er van ze verwacht wordt en het is stressvol als ze bijvoorbeeld een van hun ouders in de rechtszaal tegenkomen die ze misschien al lang niet meer hebben gezien.”

Kinderen vinden het belangrijk om met de rechter te praten, maar vinden het ook spannend

Vier jaar geleden pleitten de onderzoekers voor het uitbreiden van het recht om gehoord te worden van kinderen van twaalf naar kinderen van acht. Gerechtshoven doen dit al, en rechtbanken zijn ermee bezig. Onderzoek van Lisa van Montfoort van Villa Pinedo is sceptisch. “Kinderen van twaalf zijn nog niet tevreden. Zorg eerst dat kinderen van twaalf het kindverhoor als een echt recht ervaren, voordat je de groep groter maakt.”

Ido Weijers heeft alle begrip voor de belevingswereld van kinderen, maar komt ook op voor jeugdrechters. De emeritus hoogleraar jeugdbescherming aan de Universiteit Utrecht trainde eerder rechters in de omgang met kinderen. Weijers bestudeerde een groot aantal uitspraken en toelichtingen van rechters over kinderen, ook in jeugdbeschermingszaken en strafzaken. “Er zitten prachtige uitspraken tussen”, zegt hij.

Moeder gooide brief weg

“Ze luisteren vaak opvallend goed naar het kind. De gesprekken verlopen vaak heel goed, er is veel vooruitgang geboekt. Het is net als met leraren: er zijn goede en minder goede. Rechters zeggen in de toelichting dat hun uitspraak misschien niet altijd overeenkomt met de wensen van het kind, maar dat hun uitspraak uiteindelijk in het belang van het kind is.” Dan gaat het bijvoorbeeld over kinderen die trouw blijven aan hun ouders, ondanks dat die ouders hen verwaarlozen, mishandelen of zelfs misbruiken. “Kinderen zijn ongelooflijk loyaal. De wensen van het kind zijn niet hetzelfde als de belangen van het kind.”

Achteraf gezien had Thom, een ervaringsdeskundige, graag een onpartijdig persoon bij zich gehad, met wie hij het verhoor van het kind in de rechtbank had kunnen voorbereiden. Thom heeft nooit een uitleg van de rechter gekregen over zijn beslissing. “Maar ik weet niet of er ooit een brief is gestuurd, of dat mijn moeder deze brief heeft geopend en dacht dat haar kind hem niet nodig had.”

Onderzoeker Lisa van Montfoort van Villa Pinedo, kind van gescheiden ouders, heeft ook nog nooit een uitnodiging voor een kinderinterview gezien. “Ik was dertien. Laatst vroeg ik mijn moeder of ik toch een uitnodiging had gekregen. Ze antwoordde: ‘Ja, maar ik wilde je daar toen niet mee belasten, dus heb ik de brief weggegooid’.”