Simon Schama: ‘Zodra Israël terugslaat verdwijnt de sympathie’

A shiva, maar nu al drie weken. Op 7 oktober 2023 veranderde alles voor Simon Schama. Sinds de eerste berichten over de terreurdaden van Hamas zijn huis in de staat New York bereikten, heeft de Britse historicus aan weinig anders gedacht. “A shiva Voor joden is dit de periode van zeven dagen van rouw die volgt op een begrafenis. Voor mij duurt die rouw nog steeds, want wat er die dag is gebeurd, is zo gruwelijk.”

Sindsdien volgt Schama al het nieuws over de gevolgen van de aanslagen – ook al komt het uit Nederland. Hij spreekt de taal, dus hij begreep wat er deze week werd gezegd in het parlementaire debat over de oorlog tussen Israël en Hamas. Stephan van Baarle (Denk) gebruikte daar de slogan ‘Van de rivier tot de zee zal Palestina vrij zijn‘ en Schama zag de negatieve reactie van Kamervoorzitter Vera Bergkamp. “Ik vond dat ze het goed deed. Je kon aan haar gezicht zien dat ze geraakt was door die slogan. Terecht, want het is een oproep tot genocide.”

Schama is misschien wel de bekendste historicus ter wereld, die via zijn boeken en documentaires miljoenen mensen verhalen heeft verteld over het verleden waarin het individu altijd een centrale rol speelt. Door de ogen van mannen en vrouwen die lang geleden leefden, schetst hij een beeld van hun tijd.

Zijn meest recente grote project – twee boeken en een tv-serie – werpt daarmee licht op de geschiedenis van het Joodse volk tot het jaar 1900. “Er komt een derde deel, dat de afgelopen anderhalve eeuw bestrijkt. Dat had ik voor later gepland, maar door wat er in Israël gebeurde, begon ik meteen met schrijven. Dit kan niet nog een moment wachten.”

Schama spreekt via Zoom vanuit zijn tuin, op een bankje in de zon. “Ik hou niet van de winter, dus ik geniet nu van elk zonnestraaltje.” Tijdens het interview verandert zijn toon van wanhopig naar strijdlustig. Hij maakt geen moordkuil van zijn hart, net als op sociale media de afgelopen weken.

Hoe heb jij ‘7 oktober’ ervaren: als persoon, of als historicus?

“Die twee zijn eigenlijk onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het Joodse geloof is de enige religie met een expliciet gebod tot herdenken. Dit gebeurt tijdens de Seder-avond van Pesach. Je wilt niet gevangen zitten in tragische herinneringen, maar het zit in je DNA als Jood.

“Toen de brutaliteit van de aanvallen van Hamas duidelijk werd, sloeg dat diepe wonden in de herinnering. Iedereen die de Joodse geschiedenis bestudeert, denkt altijd aan bloedbaden zoals tijdens de kruistochten, of tijdens de Russische Revolutie en de daaropvolgende burgeroorlog. Het littekenweefsel dat door dergelijke gebeurtenissen is achtergelaten, is nu weer opengescheurd.

“Lange tijd dachten we dat de Holocaust, de Shoah, de honger naar de massamoord op Joden had gestild. Maar dat is duidelijk niet het geval. De details van wat er in Israël is gebeurd, zijn zo gruwelijk. Alleen het vermoorden van mensen was voor de daders kennelijk te makkelijk en simpel. Ze wilden hun slachtoffers echt pijn doen, met een theatrale vorm van marteling.”

Israël heeft sinds deze aanvallen hard teruggeslagen, waarbij bombardementen op Gaza veel burgerslachtoffers veroorzaakten. Dit leidde op veel plaatsen in de westerse wereld tot demonstraties waarin steun werd betuigd aan de Palestijnen. Er waren aanzienlijk minder soortgelijke demonstraties vóór Israël.

“De schrijfster Dara Horn zei het prachtig in haar boek Mensen houden van dode joden. Zolang joden slachtoffers zijn, kunnen mensen daar prima mee omgaan. Maar zodra we terugslaan, verdwijnt die sympathie snel.

“Misschien is dat ook onze schuld. Misschien hebben we niet goed uitgelegd wat de Joodse geschiedenis inhoudt. Tijdens deze demonstraties wordt geroepen dat Israël een koloniale staat is. Dan vraag ik me af waar mensen denken dat het Hebreeuws vandaan komt, uit Polen of zoiets? Er bestaat een ononderbroken band met Palestina die duizenden jaren oud is. De oprichting van de Joodse staat lijkt in niets op het Europese imperialisme.”

Israël koloniaal? De oprichting van de Joodse staat lijkt in niets op het Europese imperialisme

Waarom denkt u dat de publieke sympathie voor de Palestijnse zaak zoveel sterker is, ook aan de topuniversiteiten waar u les heeft gegeven?

“Omdat mensen zich willen identificeren met de groep die als onderdrukt wordt beschouwd. Er bestaat het idee dat joden blank zijn en daarom noodzakelijkerwijs de onderdrukkers. Dit komt door een Europees en Angelsaksisch schuldgevoel dat zich op deze manier manifesteert. Het is een gemakkelijke manier voor bevoorrechte mensen uit de middenklasse om zich te identificeren met de onderdrukten.

“Het zal voor hen waarschijnlijk een verrassing zijn dat 800.000 Joden uit de Arabische wereld zijn verdreven na een verschrikkelijke pogrom in Irak in 1941. En het zal ook een verrassing zijn dat zo’n 200.000 Joden in Israël zwart of bruin zijn.”

Wat vindt u van de oproep om de aanvallen van Hamas in de juiste context te plaatsen?

“Ik wil dat woord nooit meer horen. Context is een belachelijk, leeg en betekenisloos woord. Het betekent alleen dat je de grenzen wilt definiëren van wat er wel en niet toe doet in de geschiedenis. Sorry dat ik me zo druk maak over één woord, maar ik haat het. Ik wil geen context: ik wil een gesprek, ik wil kennis.”

Vindt u dat kennis ontbreekt?

“Ja, en daar ben ik zelf schuldig aan. Ik deed wat ik kon met mijn tv-series en boeken over het Joodse verleden, maar blijkbaar was dat niet genoeg. Daarom ben ik meteen aan de slag gegaan met dat boek over de geschiedenis van het jodendom in de twintigste en eenentwintigste eeuw.

“Ik wil mijn inspanningen blijven leveren. Ja, je moet huilen, je moet de Kaddish (het joodse gebed voor de doden) zeggen, je moet bij elkaar komen. Maar jij hebt ook de taak om de geschiedenis beter uit te leggen.

“Het zou mooi zijn als de BBC mijn documentaire van tien jaar geleden opnieuw zou uitzenden, maar dat is op dit moment natuurlijk het heetst van de strijd. Dat zie ik niet zo snel gebeuren.”

Heb je het gevoel dat je in de steek bent gelaten door mensen die je dacht te kunnen vertrouwen, binnen de academische wereld en de media?

“Ja, en zo denken veel joden in het Westen er ook over, denk ik. Wij zijn geschokt, vooral door de snelheid waarmee het lijden van de slachtoffers van 7 oktober vergeten lijkt te zijn.

“In het Verenigd Koninkrijk vorige week is er een open brief gepubliceerd en ondertekend door tweeduizend acteurs, muzikanten en kunstenaars. Daarin praten ze over Israëlische oorlogsmisdaden, zonder ook maar één zin te wijden aan wat Hamas heeft gedaan. Ik vond dat een daad van adembenemende morele onfatsoenlijkheid.

“Het zou toch mogelijk moeten zijn om diep medelijden te voelen met wat er met onschuldige Palestijnen gebeurt en om te walgen van de acties van Hamas? U kunt pro-Palestijns zijn en begrijpen hoe verschrikkelijk 7 oktober was.

“Onder die ondertekenaars zaten ook vrienden van mij, of beter: mensen waarvan ik dacht dat het mijn vrienden waren. Ik hoef er nu niet meer aan te denken om met hen in dezelfde kamer te zijn, laat staan ​​dat ik ze als vrienden beschouw.”

Heb je al contact met ze opgenomen om dit te zeggen?

“Nee. Ik wilde dat doen met een of twee mensen waar ik heel veel om geef – en dat ga ik doen – maar in het heetst van de strijd kon ik de juiste woorden niet vinden.”

Wat moet er nu gebeuren voor Israël en de Palestijnen, na alles wat er de afgelopen weken is gebeurd?

“Ik ben al jaren betrokken bij projecten die Israëliërs en Palestijnen dichter bij elkaar moeten brengen. In Israël steun ik bijvoorbeeld het mooie Hand in Hand-organisatie, die tien scholen bestuurt waar lessen worden gegeven in het Hebreeuws en Arabisch. Ze hebben een regering die half Palestijns, half Israëlisch is. Ze doen zulk prachtig werk dat nu op het punt staat vernietigd te worden door de absolutisten aan beide kanten.

“Onder de Palestijnen is dit de groep die een Judenrein Palestina wil en de Joden zijn de mensen die een Judea en Samaria – de Westelijke Jordaanoever – willen zonder Arabieren. Zolang zij de baas zijn, is vrede onmogelijk.

“Ik pleit al een halve eeuw voor een tweestatenoplossing en ik verwacht helemaal niets van de huidige regering in Israël. Het is onaanvaardbaar dat het lot van de Palestijnen al die tijd genegeerd is. Je hoort mensen zeggen dat je niet midden in een oorlog van leider moet wisselen, maar premier Benjamin Netanyahu moet echt onmiddellijk vertrekken. Het Verenigd Koninkrijk heeft de Tweede Wereldoorlog kunnen winnen, juist omdat Neville Chamberlain in 1940 werd vervangen door Winston Churchill.”

Het tweede deel van uw geschiedenis van de joden, dat de periode tussen 1492 en 1900 beslaat, heeft als titel ‘Behoren’. Het gaat over de zoektocht naar een veilig thuis ergens op aarde. Israël lijkt niet die plek te zijn en joden elders in de wereld voelen zich nu onveilig. Hoe zie je dat?

“Die veiligheid moet er zijn. Het alternatief is dat we op de een of andere manier verdwijnen, zodat we geen probleem meer zijn. We willen volledig deel uitmaken van de gemeenschap waarin we leven, of dat nu in Israël, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk of Nederland is. Mensen zoals de achttiende-eeuwse Duitse filosoof Mozes Mendelssohn geloofde echt dat dit mogelijk was. En in Nederland werkte het ook, totdat de nazi’s er een einde aan maakten.”

Heb jij het gevoel dat je erbij hoort op dit moment?

‘Dat is een goede vraag. Ik merk dat ik vooral onder Joodse vrienden wil zijn, zowel fysiek als online. We willen onszelf niet opnieuw in getto’s zetten, maar die saamhorigheid, het gevoel deel uit te maken van een grote familie, is heel belangrijk. belangrijk nu.

“Voor mij is het glas altijd halfvol, dus ik wil niet blijven hangen in deze fase. Gelukkig zijn er dingen die mijn gedachten afleiden. Zo werk ik samen met directeur Martine Gosselink aan het opzetten van een tentoonstelling over vogels voor het Mauritshuis. Dat is echt een prachtig project. Als ik weg wil uit de vallei van verdriet, denk ik aan die vogels.