Column | Veel partijen vragen om renovatie in rechtsstaat

Meer dan de helft van de verkiezingsprogramma’s voldoet niet volledig aan de minimumnormen van de rechtsstaat. Ook de Orde van Advocaten was dit verkiezingsjaar aanwezig met de APK voor partijmanifesten, geserveerd door professionele advocaten. En het zag er weer niet goed uit. Dit jaar zijn er bij tien van de achttien onderzochte programma’s ‘red flags’. In 2021 in zeven van de veertien. In 2017 vijf op de dertien.

Aan de ene kant is dat niet te verontschuldigen en aan de andere kant is het ook geen nieuws. Er zijn nogal wat politici die burgers niet willen lastigvallen met de kleine lettertjes van mensenrechten, de scheiding der machten of internationale verdragen. Zeker niet als het om ‘de ander’ gaat, die niet deugt, hier ‘het geluk zoekt’ of ‘wegkomt’ met een taakstraf. Bah! Als er iemand goed is, is het de kiezer zelf, toch?

Zo bezien is de economische situatie van de rechtsstaat in verkiezingstijd ook voorspelbaar. Verkiezingsprogramma’s zijn vaak verlanglijstjes, opgebouwd uit frustraties, dromen en teleurstellingen. Met een blik op de mensheid die vaak niet al te rooskleurig is, zeker niet in de paragrafen over veiligheid, recht of migratie. Traditioneel zijn dit ook de angstparagrafen, waarbij de ‘harde aanpak’ als vanzelf uit de pen vloeit. Al het andere is ‘zacht’. Het politieke denken over de rechtsstaat zit al jaren in dat kader vast. De minister van Justitie als actieheld die Nederland veilig maakt. Bespaart een hoop denkwerk.

Zo’n zakelijk rapport van de Orde waait snel weg. Ook deze campagne lijkt niet over de rechtsstaat of juridische thema’s te gaan. Tegelijkertijd is er zelden een programma geweest dat zo rijk is aan politieke innovaties. Deels is de campagne het gebruikelijke spelletje ‘wie met wie’. Aangevuld met ‘wie wordt premier’, wat de kiezer alleen maar kan helpen om vaag aan te geven. Verkiezingspunten die in het kader van de rechtsstaat onhoudbaar zijn, worden doorgaans tijdig gesmoord, gestript of anderszins geneutraliseerd in het koude licht van de resultaten. Soms direct, maar vaker nadat ze in de publieke discussie zijn getoetst aan grondrechten of internationale verplichtingen.

Ook in de Europese Unie lijkt de rechtsstaat gewaarborgd, voorzien van een EU-Handvest voor de grondrechten en gecontroleerd in Luxemburg en Straatsburg. Bovendien is ‘Europa’ het beste en doorgaans het enige raamwerk waarbinnen deze partijmanifesten überhaupt kunnen worden geïmplementeerd. Dat is niet iets waar politici de Nederlandse kiezers graag mee lastig vallen. Migratie, cybercriminaliteit, fraude, drugscriminaliteit – het is allemaal ‘Europa’ of zelfs groter. Maar dat erkennen betekent ook het aanvaarden van gedeelde soevereiniteit en dat is een grotere zonde.

Wat de verkiezingsprogramma’s dit jaar wel doen, en meer en beter dan in voorgaande jaren, is proberen de democratische rechtsstaat te versterken. Met de NSC voorop is grondwetsherziening de oplossing geworden voor een grotere invloed van burgers op nieuwe wetgeving en directe bescherming in de rechtszaal. Maar een ‘overheid met een menselijk gezicht’ is inmiddels ook een thema. De echo van de Toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen is alom hoorbaar. Deze wending is ook in de media gemaakt. RTL Nieuws gaf eerder, al dan niet bedoeld, het startsein voor de fraudejacht in de Benefits-affaire met de ‘Bulgaarse fraude’. Deze week kwam daar precies op uit ‘burgers werden zeer hard aangepakt’ die een ‘lawine aan boetes’ te verduren kregen. Scan auto’s die elke parkeer- of kentekenfout bestraffen met een spervuur ​​aan digitale bijtellingen. Een kleine uitkeringsaffaire? was nu de mediagenieke vraag.

Veel partijen zijn op zoek naar politieke innovaties, variërend van het correctief referendum, ‘burgerschapsverlof’ in plaats van wachtgeld, afschaffing van de Eerste Kamer en aanzienlijke uitbreiding van de Tweede Kamer, een vernieuwd kiesstelsel, een ‘mensenrechtentest’ in wetgeving, aanvullende fundamentele rechten, een mogelijkheid om partijen te verbieden die de rechtsstaat ondermijnen, de rechtstreekse verkiezing van senatoren, burgemeesters en politiechefs, steeds meer ‘hardheidsclausules’ in wetten – alles om het vertrouwen in de regering te herstellen. Hieronder valt ook het versterken van het toezicht, het beperken van de marktwerking en het versterken van de rechterlijke macht en rechtsbijstand. De hele advocatuur moet weer ‘sociaal’ worden en de notaris weer ‘volledig’ publiek – dus geen commerciële taken meer. Vanuit dit perspectief bezien is de programmaoogst dit jaar gemengd. Deels het gebruikelijke machtsvertoon, maar deels ook meer politieke vernieuwing dan D66 ooit samen heeft kunnen dromen

Folkert Jensma is juridisch redacteur en schrijft om de week op maandag.