Waar draait het conflict tussen Israël en Hamas om, en is vrede mogelijk? Tien vragen en antwoorden

Voor de vierde keer in vijftien jaar zijn Israël en Hamas in een gewelddadig conflict beland. En ook wanneer er geen grootschalige oorlog uitgevochten werd, waren er geregeld incidenten, onder meer met raketaanvallen door Hamas en het doodschieten van Palestijnse demonstranten door Israël.

Waar draait het conflict om? Tien vragen over de vijandschap tussen Israël en de Palestijnen.

1 Wat is de oorsprong van het conflict tussen Israël en de Palestijnen?

Voor de historische context moet het vizier terug naar het einde van de negentiende eeuw. Toen stond het gebied dat nu Israël en Palestina is onder Ottomaanse heerschappij en woonden er overwegend Arabieren. Door antisemitisme in Europa begonnen er vanaf 1880 steeds meer Joden te migreren naar het gebied, waar zij tweeduizend jaar eerder ook al gevestigd waren geweest. Het zionisme ontstond: de beweging die in het oude bijbelse kerngebied van de Joden een nieuw thuisland wilde stichten.

Door de almaar toenemende immigratie ontstonden er steeds meer spanningen tussen de Arabieren en de Joden. De Britten hadden het overgenomen van de Ottomanen als koloniale heerser, en zij beloofden de Joden een ‘nationaal tehuis’. Dit was zeer tegen de zin van de Arabieren – zij waren immers de inwoners van het gebied dat ineens aan een ander volk werd beloofd. Het geweld nam toe: in 1929 werden er bijvoorbeeld zeventig Joden afgeslacht in Hebron. Na de Holocaust aanvaardden de Verenigde Naties in 1947 het voorstel om het gebied in een Arabische en een Joodse staat te verdelen. De Arabieren wezen het plan af en lanceerden een oorlog. De Joden wonnen en richtten in het veroverde gebied de staat Israël op. In die strijd hebben de Joden 700.000 Arabische inwoners weggestuurd uit hun huizen. Die vluchtelingen zijn deels in de Gazastrook terechtgekomen, deels op de Westelijke Jordaanoever en deels in buurlanden.

In 1967 veroverde Israël, tijdens de Zesdaagse Oorlog, ook de twee gebieden waar de Palestijnen naar toe gevlucht waren. Sindsdien houdt Israël de Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook bezet, en bouwde het er talloze nederzettingen. Die in Gaza werden in 2005 ontruimd.

De Palestijnen werden dus steeds verder in het nauw gebracht. Eind jaren tachtig en vanaf 2000 vochten ze de bezetting aan door grootschalig in opstand te komen, tijdens de zogenoemde Intifada’s – onder meer bekend vanwege de bloedige bomaanslagen op Israëlische bussen.

2 Hoe kwam Hamas in het spel?

Hamas – een afkorting voor Islamitische Verzetsbeweging – is voor Israël, de Verenigde Staten en Europa een terreurorganisatie. Hamas eist officieel het hele oude Palestina op, dus bezet gebied plus het huidige Israël, en probeert dat gewapenderhand te realiseren. Hamas is een afsplitsing van de Egyptische Moslimbroederschap; het is een fundamentalistische beweging. In 2006 won het met overmacht de parlementsverkiezingen in bezet gebied. De Fatah-partij van president Abbas, die door de kiezers als ineffectief en corrupt werd gezien, verloor. De twee Palestijnse partijen raakten in een burgeroorlog verwikkeld, waarna Hamas in 2007 de macht in de Gazastrook naar zich toetrok. Israël heeft op die machtsovername gereageerd door Gaza hermetisch van de buitenwereld af te sluiten, samen met Egypte, over land, zee en vanuit de lucht.

3 Dus de mensen in Gaza kunnen er niet in of uit?

Gaza, met twee miljoen inwoners op een oppervlakte gelijk een kwart van de provincie Flevoland, is sindsdien uitgegroeid tot een van de grootste probleemgebieden ter wereld, met forse psychologische trauma’s, een economie die is ingestort, hoge werkloosheid en mensen die geen kant op kunnen. Als je in Gaza opgroeit, is je toekomst uitzichtloos. De wanhoop is groot. Na zestien jaar van oorlogsgeweld, opsluiting en armoede hebben de inwoners van Gaza amper nog een buffer. Bij meer dan 70 procent vermoedt de Wereldbank depressieve klachten.

Elke paar jaar wordt het reepje land door Israël gebombardeerd, in een poging het gewapende verzet tegen de Israëlische bezetting te smoren. In de voorbije vijftien jaar vielen er door Israëlisch geweld in Gaza al ruim vijfduizend doden en meer dan 150.000 gewonden, aldus de Verenigde Naties. Meer dan twaalfhonderd kinderen uit Gaza kwamen om het leven, ruim dertigduizend kinderen raakten gewond. Een kwart van de inwoners maakte mee dat zijn huis werd beschadigd door de bombardementen.

4 Waarom escaleert de situatie nu?

De uitzichtloosheid en wanhoop over de Israëlische bezetting neemt toe. De aanval van Hamas is waarschijnlijk een jaar voorbereid, dus het is geen reactie op iets wat gisteren is gebeurd. Het lijkt eerder een reactie op de afgelopen jaren. Het gaat daarbij niet alleen om Gaza, maar ook om het andere Palestijnse gebied, de Westelijke Jordaanoever. Dat zijn de twee delen die samen het Palestijnse gebied vormen.

Op de Westelijke Jordaanoever wonen drie miljoen Palestijnen, maar anders dan in Gaza wonen er ook 700.000 Israëlische kolonisten in dat gebied. Zij worden ‘kolonisten’ genoemd omdat het gebied niet tot Israël hoort; het zijn dus geen gewone inwoners van Israël, maar bezetters van het land van een ander volk. De nederzettingen waar zij wonen zijn illegaal volgens het internationaal recht.

Israël, dat de facto controle heeft over de Westelijke Jordaanoever, bevoordeelt die kolonisten boven de Palestijnse bevolking van het gebied. De Israëlische regering, de meest rechtse uit de geschiedenis van het land, heeft als beleid om de nederzettingen uit te breiden en om de kolonisten vrije hand te geven. De meest radicale kolonisten gebruiken ook geweld tegen de Palestijnen daar, met als uiteindelijke doel hen te verdrijven en het land bij Israël te voegen. Het aantal Palestijnen dat omkomt op de Westelijke Jordaanoever is in jaren niet zo hoog geweest.

5 Welke rol speelt de diplomatieke context in het Midden-Oosten?

Israël stond historisch gezien heel alleen in de regio. Het werd omringd door Arabische landen die zich overwegend identificeerden met de Palestijnen en daarmee automatisch ook een vijand waren van Israël. Nu heeft Israël in de loop van de decennia wel wat vredesakkoorden gesloten. Met buurlanden zoals Egypte en Jordanië is er formeel vrede, maar er waren nog veel andere Arabische landen waarmee het geen goede betrekkingen onderhield. Sinds een aantal jaar komt daar verandering in, ook onder druk van Amerika. In 2020, bijvoorbeeld, sloot Israël vredesakkoorden met Bahrein, de Verenigde Arabische Emiraten, Soedan en Marokko. Dat doen die landen onder meer vanwege economische voordelen. Iets soortgelijks stond op het punt te gebeuren tussen Israël en Saoedi-Arabië. Dat is opmerkelijk, omdat de Saoediërs van oudsher altijd vrienden van de Palestijnen waren. Hamas vindt die toenadering niet fijn: als dat ook nog een formeel vredesakkoord wordt, raken de Palestijnen steeds verder geïsoleerd. Dat zou een reden kunnen zijn geweest voor Hamas om Israël aan te vallen: door een oorlog uit te lokken, moeten de Saoediërs positie kiezen. En dan kunnen ze niet zo makkelijk voor Israël kiezen, ook omdat de Saoedische bevolking nog zeer aan de kant van de Palestijnen staat.

6 Hoe zit het met de dreiging aan de noordgrens van Israël?

Aan de noordgrens van Israël, in Zuid-Libanon, zit Hezbollah. Dat is een andere islamitische groepering, die bevriend is met Hamas. Hezbollah heeft naar verluidt zo’n veertigduizend raketten op Israël gericht staan. Twee maanden geleden nog zei de Israëlische minister Yoav Gallant (Defensie, Likud) dat Israël zijn noorderburen „terug naar de steentijd” zou bombarderen als Hezbollah die raketten afvuurt. Het zou het Israëlische leger zwaar belasten als er een tweede front bij komt.

7 Wat betekent dit conflict met Hamas voor de interne verhoudingen in de Israëlische politiek?

In eerste instantie heeft het een gunstig bijeffect voor Benjamin Netanyahu dat iedereen zich nu weer massaal achter de premier schaart, zoals altijd wanneer Israël in oorlog is. Hij lag de afgelopen maanden ontzettend onder vuur omdat hij heel omstreden juridische hervormingen wilde doorvoeren, die volgens tegenstanders erop neerkwamen dat hij de rechtstaat wilde afschaffen. Netanyahu heeft als bijnaam Mr. Security, dus op het moment dat er een oorlog moet worden uitgevochten, vertrouwen de Israëliers hem.

Maar voor de iets langere termijn kan de oorlog ongunstig voor hem uitpakken. Er is een duidelijke parallel met de Jom Kippoer-oorlog van 1973: in beide gevallen zagen de Israëlische inlichtingendiensten de aanval – toen van Egypte en Syrië – niet aankomen. En ook nu zullen deze fouten grondig onderzocht worden in Israël. Toenmalig premier Golda Meir trad af naar aanleiding van die missers van de inlichtingendiensten. Dat zou ook het lot van Netanyahu kunnen zijn, al heeft hij in het verleden meermaals bewezen dat hij alles ervoor over heeft om de macht vast te houden.

8 Hoe reageren de Palestijnen op dit geweld?

Hamas is opgetogen. Het eerste doel is bereikt: een enorme schok toebrengen aan de Israëlische samenleving met de brute moordpartijen op het muziekfestival en in kibboetsen. Maar de bevolking van Gaza is nu vooral doodsbang. Er wordt al flink gebombardeerd door Israël, en als er straks ook nog een grondoorlog zou volgen, dan weten de inwoners van de vorige oorlogen dat er heel veel burgerslachtoffers zullen vallen. En niet alle inwoners van Gaza staan achter Hamas. De meesten van hen hebben hier helemaal niet om gevraagd.

9 Waarom sluiten ze geen vrede?

Deze vraag werd in 2014, bij de vorige grote Gaza-oorlog, in NRC opgeworpen door toenmalig Midden-Oosten redacteur Carolien Roelants, en haar antwoord is nog bedroevend actueel: „Ja, waarom sluiten ze geen vrede? Het is namelijk niet zo dat de burgers in het hele gebied niet met elkaar zouden willen leven, van welke godsdienst of etniciteit dan ook. Maar ja, hun leiders. De huidige Israëlische regering vindt eigenlijk de status quo (vóór de oorlog) wel in orde, zolang de Palestijnen rustig zijn; ze geeft er de voorkeur aan het conflict te managen boven een oplossing. Een deel van de huidige coalitie wil überhaupt geen Palestijnse staat; dat vindt namelijk dat de bezette gebieden tot het door God gegeven Land van Israël behoren. Anderen, zoals premier Netanyahu, zeggen het risico niet te willen lopen dat de Westelijke Jordaanoever één grote raketlanceerinstallatie wordt. En nog een heleboel andere bezwaren. Aan Palestijnse kant is de verdeeldheid nu verminderd, maar hoelang? En afgezien daarvan, op de huidige Israëlische voorwaarden is het voor hen onmogelijk een akkoord te sluiten. De vraag is alleen of het conflict te managen blijft voor Israël na deze oorlog.”

Andere oorlog, andere regering, maar precies dezelfde feiten.

10 Maakt dat het tot het ultieme onoplosbare conflict?

Wie, zoals Israël in 1948, tegen de zin van de buurlanden een nieuwe staat vol immigranten uit de hele wereld sticht, kan problemen verwachten. Dat er bij die stichting honderdduizenden oorspronkelijke inwoners worden verdreven en later ook een bufferzone wordt bezet, maakt het niet makkelijker. Maar er zijn in de geschiedenis wel ergere dingen vergeven en vergeten.

Hier dus niet. Daarvoor spelen er te veel grote belangen en symbolen mee. Voor Arabisch en islamitisch nationalisme is Israël de ideale bliksemafleider: alle eigen ellende is de schuld van de zionisten. Israël is ook een geopolitiek bruggenhoofd van het Westen in een instabiele, olierijke regio. En op een historisch niveau is Israël een dream come true van tweeduizend jaar statenloos jodendom. Steun voor Israël is verwerking van het schuldgevoel over de Holocaust en symbool van toenadering tussen christenen en joden. Maar Jeruzalem is ook een heilige stad voor de moslims.

En zo komen ze er nooit uit. Ten minste vier concrete beleidsdossiers hebben tot nu toe altijd een duurzame oplossing van het conflict in de weg gestaan. Ten eerste: waar zouden de grenzen van een Palestijnse staat moeten lopen? Geen van beide partijen wil te veel land aan de ander afstaan. Ten tweede: wat moet de status worden van Jeruzalem? Beide partijen claimen deze plaats als hun hoofdstad. Ten derde: wat moet er gebeuren met de miljoenen (nakomelingen van de) Palestijnse vluchtelingen? Formeel hebben zij het recht om naar het hedendaagse Israël terug te keren, maar daar zit Israël vanwege de demografische balans niet op te wachten. Ten slotte is Israël zeer beducht voor de eigen veiligheid als de Palestijnen een volwaardige eigen staat zouden krijgen. Vele pogingen tot een tweestatenoplossing zijn op een of meer van deze dossiers gestrand.

M.m.v. Leonie van Nierop, Carolien Roelants en Hendrik Spiering