Klimaatwetenschapper Joyeeta Gupta: ‘Wie stellen we aansprakelijk als ergens een stuk land opdroogt?’

Een krakende koude wind waait door een typisch Nederlandse woonwijk met rode puntdaken in Wateringen, maar binnen Joyeeta Gupta voelt het warm door de muren in roze aardetinten. Het huis staat vol met tientallen, misschien wel honderd, kleine en grote beelden van hout en klei. Ze bracht ze uit India, China en Afrika. Voorwaarde is wel dat ze echt handgemaakt zijn. “Nu het in de mode is om bijvoorbeeld een Boeddhabeeld in huis te hebben, kun je zulke beelden ook goedkoop kopen bij winkels als Action. Hoe moeten de beeldmakers aan hun geld komen?

Rechtvaardigheid, al is het maar in haar eigen koopgedrag – het is het centrale thema in Gupta’s leven en werk. Zij is hoogleraar ‘milieu en ontwikkeling in het mondiale zuiden’ aan de Universiteit van Amsterdam. Ze onderzoekt hoe de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering en milieuproblemen (oneerlijk) verdeeld zijn. Dit jaar ontving Gupta de Spinozapremie, de hoogste Nederlandse onderscheiding in de wetenschap, ter waarde van 1,5 miljoen euro.

Met het geld van de Spinozapremie wil ze de komende jaren werken aan een universele grondwet. “Een mondiale grondwet waar alle landen zich aan moeten houden om de aarde, de natuur en het milieu te beschermen”, zegt ze. Daarover later meer.

Gupta groeide op in Delhi in een goed opgeleid gezin uit de middenklasse, met haar ouders en zus. Ze studeerde economie in Delhi en rechten in Gujarat. “In Gujarat had ik van zeven tot tien uur in de ochtend lezingen.” Na haar lezing in de ochtend ging ze meteen aan de slag bij een consumentenrechtenorganisatie.

Dat is waar haar vuur voor gerechtigheid werd aangewakkerd, ‘tijdens de giftige ramp in Bhopal’, zegt ze. Dat was de ergste industriële ramp in de moderne geschiedenis. Union Carbide, een Amerikaanse multinational die pesticiden produceerde in Bhopal, India, had zich niet aan veiligheidsregels gehouden om kosten te besparen. Hierdoor lekte op een avond in december 1984 giftig gas uit de fabriek. In korte tijd kwamen duizenden mensen om het leven. Tienduizenden stierven later omdat hun immuunsysteem was aangetast. “Iedereen had het erover op kantoor. De NGO waar ik werkte was vóór de ramp al bezig met een strategie tegen Union Carbide. De NGO wilde weten hoe zij Union Carbide aansprakelijk konden stellen voor die enorme ramp. De vraag die bij mij bleef hangen: hoe is het mogelijk dat een Amerikaans bedrijf de schade aan het milieu en de volksgezondheid bewust overdraagt ​​naar India?”

Consumentencolumns die ze voor een Indiase krant schreef, waren volgens haar mede de reden dat ze een studiebeurs kreeg waarmee ze naar Harvard kon gaan voor haar masteropleiding. In de columns schreef ze over hoe consumenten beschermd kunnen worden, bijvoorbeeld bij het kopen van een huis of tegen misleidende producten in de supermarkt. Toen ze van India naar Amerika ging, heeft ze aan den lijve ondervonden hoe grote bedrijven risico’s over de grens duwen. “De astmamedicijnen die ik in India slikte, werden in de Verenigde Staten geproduceerd. Maar voordat ik vertrok, wees mijn arts in India erop dat de medicijnen in de VS zelf verboden zijn.” Toen ging ze zich er voor haar masterscriptie in verdiepen en concludeerde: “Als een farmaceutisch bedrijf denkt dat hun medicijn in de VS verboden gaat worden omdat het niet aan bepaalde eisen voldoet, dan proberen ze het in andere landen te verkopen.”

Gupta is uit liefde naar Nederland gekomen en woont hier al ruim dertig jaar. Haar echtgenoot is Neerlandicus; de eettafel waar we aan zitten grenst aan zijn grote boekenkast. Hij leerde haar Nederlands. Op de eettafel in Wateringen staart een dinosaurusschedel ons aan. “Ja sorry”, zegt ze, “daar moet ik nog een plekje voor vinden. Mijn zoon was dol op fossielen, en toen begonnen mijn man en ik er ook van te houden.” De nieuwe aanwinst is een hoofd van een Plesiosaurus die zeventig miljoen jaar oud is.

Gupta is inmiddels een belangrijke stem in haar vakgebied geworden. Ze was een van de hoofdauteurs van het Intergouvernementeel Panel over Klimaatverandering (IPCC), dat in 2007 de Nobelprijs voor de Vrede ontving. Ze heeft bijgedragen aan verschillende wetenschappelijke rapporten van de Verenigde Naties.

Ook in de politiek wordt naar haar geluisterd. “Beschamend”, zegt Gupta over het moment dat ze dat besefte. Drie jaar geleden belde Sigrid Kaag haar onverwachts thuis, nadat Gupta haar een brief had geschreven. “In de brief zei ik alles wat ik niet leuk vond aan het coronabeleid: het virus trof vooral de armsten in de samenleving en verhoogde de mondiale ongelijkheid. Aan de telefoon zei Kaag, toenmalig minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking: ik ben het met u eens, vertel mij wat moet ik doen? Toen dacht ik: shit, ik heb geen idee. Mensen willen naar mij luisteren, maar ik had helemaal geen oplossingen. Ik besefte dat ik moest stoppen met praten over wat er misgaat in de wereld: klimaat, milieu en sociale ongelijkheid. Ik wil nadenken over hoe het moet.”

Gupta praat met geest, voortdurend, met luide stem en af ​​en toe een Engels woord ertussen. Ze ziet grote verbanden tussen problemen in de wereld. Ze schakelt gemakkelijk over van een analyse over plastic afval naar een betoog over vrouwenrechten.

Wat is er oneerlijk aan het klimaatprobleem?

“We weten allemaal: als we het klimaatprobleem willen oplossen, moeten we minder broeikasgassen uitstoten. De hoeveelheid CO₂ dat we nog steeds kunnen uitstoten om onder de 1,5 graden Celsius te blijven, zoals vastgelegd in het Akkoord van Parijs, wordt steeds kleiner. Dat zorgt voor conflicten. Hoe gaan we de laatste restjes verdelen? Ontwikkelingslanden worden steeds bozer. Ze mogen niet langer ontbossen om het land voor landbouw te gebruiken, omdat hun bomen onze CO2 gebruiken₂ emissies op te vangen. Conflicten over land en water zul je steeds vaker zien. Land droogt uit. De bodem is niet meer vruchtbaar. Sommige plekken worden onleefbaar. Sommige ontwikkelingslanden willen hun fossiele brandstoffen winnen en verkopen omdat ze economisch willen groeien. Kunnen rijke landen dat verbieden? En ook binnen landen zelf zijn er conflicten: de één wil schone lucht, de ander wil comfort en autorijden. Uiteindelijk schaden we elkaar allemaal door de wereld op te warmen, het milieu te vervuilen en de hulpbronnen van de aarde uit te putten.”

Hoe kan een mondiale grondwet hierbij helpen?’

„_{Op individueel niveau is het lastig om duurzamer te leven, sommige zaken moeten nu eenmaal van bovenaf geregeld worden. Ik heb zelf zonnepanelen op mijn dak geregeld, maar ik wil in deze woning ook van het gas af. Door gebrek aan advies van de gemeente hebben wij zelf geïnvesteerd in een warmtepomp. Maar het is de gemeente die dat mogelijk moet maken. Hetzelfde verhaal in India. In de gemeente van mijn moeder hebben de meeste huishoudens een eigen systeem voor het reinigen van drinkwater. Dat kost veel energie. Het is echt veel efficiënter als een waterbedrijf zelf schoon water verkoopt.”}

Wie moet die universele grondwet schrijven? Met andere woorden: wie bepaalt wat eerlijk is?

“Je stelt vragen waar ik nog geen antwoord op heb.” Ze denkt hardop: “Een rechter zou op basis van de wetenschap kunnen zeggen dat we meer moeten doen om de klimaatverandering te beperken. En wat daarbinnen eerlijk is, kan gebaseerd zijn op bestaande nationale grondwetten van verschillende landen. Vaak bevatten ze dezelfde dingen. Al in de tijd van de Romeinen bestond het idee dat je anderen geen kwaad mocht doen.

“Ik denk dat iemand gewoon een concept moet gaan schrijven waarin zoveel mogelijk standpunten in aanmerking worden genomen. Dat ga je dan testen en dan ontstaat er een debat over. Het is geen probleem als de tekst tijdens dat proces compleet verandert. Dit is het geval met alle verdragen wereldwijd. Ook zullen er veel rechtszaken volgen waarbij de tekst wordt aangescherpt. Ergens droogt een stuk land op, wie is aansprakelijk volgens de mondiale grondwet? De grondwet moet proactief zijn.”

In een kamer met witte muren, TL-verlichting en blauw tapijt aan de Universiteit van Amsterdam vertelt Gupta studenten in oktober over haar deelname aan een protest van de klimaatbeweging Extinction Rebellion, waar ze een toespraak hield. Ze moedigt haar studenten aan om over een paar weken te gaan stemmen bij de Tweede Kamerverkiezingen. Ze loopt druk heen en weer over het bord en verontschuldigt zich als ze beseft dat ze de pauze vergeten is.

Ze vraagt ​​haar leerlingen: “Hoe zou je bepalen hoeveel elk land heeft bijgedragen aan de klimaatverandering? Kijk jij hoeveel de gemiddelde inwoner van een land uitstoot? Kijk je naar de grootte van het land? Kijk je hoeveel het land in het verleden heeft uitgestoten?” Het is best ingewikkeld om iemand verantwoordelijk aan te wijzen, zegt ze. “Mijn intuïtie zegt: we moeten naar de emissies kijken sinds 1990. Vanaf dat moment kwamen landen bij elkaar om over klimaatverandering te praten, en toen waren we ons echt bewust van het probleem.” De groep studenten blijft stil.

In India zie ik veel meer vrouwen op hoge posities

Wat moet er in de mondiale grondwet staan?

“Ik weet niet of de grondwet precies moet zeggen wat de regels zijn. Ik denk dat het meer grenzen zijn waarbinnen een land handel kan drijven. Welke schade is acceptabel en welke niet. Dit resulteert vervolgens in bepaalde milieu- en emissienormen en sancties voor degenen die de grens overschrijden. Zo zou de wet eruit kunnen zien.”

Heb je een voorbeeld van zo’n grens?

“Mijn collega’s en ik hebben onlangs een onderzoek gepubliceerd in Natuur, waarin we keken hoeveel water je uit een rivier kunt halen zonder dat het hele systeem uit balans raakt. We kwamen tot de conclusie dat de waterstroming in een rivier per maand niet meer dan 20 procent mag afwijken van het natuurlijke stromingsregime.”

Wie moet die grenzen handhaven?

“Dat zou het Internationale Vredespaleis kunnen zijn of de strafrechtbank in Den Haag. Of nationale rechters.”

Hoe zult u de grondwet in de nabije toekomst vormgeven?

“Eerst brengen we alle ingrediënten voor een goede grondwet voor de 21e eeuw in kaart. Vervolgens zullen we proberen de verschillende grondwetten in verschillende landen te bestuderen om te zien wat ze wel en niet omvatten. Wij zullen gemeenschappelijke elementen uit deze grondwetten opnemen in onze ontwerpgrondwet. Dan kijken we wat er nog ontbreekt. We zullen onze ideeën op verschillende fora testen.”

Is het eerlijk dat in Nederland zo weinig hoogleraren vrouw zijn?

“Eerlijk gezegd weet ik het niet zeker. Misschien heeft het iets te maken met het glazen plafond, het kost moeite om daar doorheen te breken. Toen ik een kind kreeg, vonden andere mensen het gek dat ik zo veel werkte. In India is dit veel normaler. Daar zie ik veel meer vrouwen op hoge posities, al is hun uitgangspositie lastiger.”

Je wordt elke dag geconfronteerd met wat er misgaat in de wereld. In je presentatie op TedX citeerde je Leonard Cohen: “Er zit overal een barst in, zo komt het licht binnen.” Wat is jouw licht?

“De mondiale grondwet. Het is niet eenvoudig om dat te bereiken, dat weet ik, maar op een gegeven moment zullen we in de crisismodus terechtkomen. Ik heb er vertrouwen in dat het goed komt.”

Waar zullen we het over hebben als we elkaar over drie jaar ontmoeten?

“Over drie jaar zouden we een nulde-ontwerp, het eerste ontwerp, van de Grondwet klaar moeten hebben.”