Diplomatiek gestuntel en onenigheid: Europa slaagt er niet in met één stem te praten over Gaza

Hoewel de EU nog steeds kracht en eenheid uitstraalde als reactie op de Russische invasie van Oekraïne, werden de afgelopen dagen gekenmerkt door diplomatiek gestuntel en onenigheid. Dinsdag bespreken Europese regeringsleiders in een videobijeenkomst hoe te reageren op de escalerende oorlog tussen Hamas en Israël. Het is alvast duidelijk: ook de noodzakelijke ‘damage control’ is nodig.

De afgelopen dagen is de ontevredenheid toegenomen over de houding van voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie, die Israël vorige week onvoorwaardelijk steunde. Vrijdag reisde Von der Leyen naar het land, bezocht kibboetsen waar bloedbaden hebben plaatsgevonden, en benadrukte Israëls ‘recht’ en ‘plicht’ om zichzelf te verdedigen.

Haar onvermogen om het belang van het internationaal recht te noemen of om humanitaire nood in Gaza te voorkomen, leidde al snel tot scherpe kritiek in verschillende lidstaten, waaronder Spanje en Ierland.

Destijds had Israël – onder kritiek van de Verenigde Naties – al opgeroepen tot de ‘evacuatie’ van 1,1 miljoen inwoners van Gaza. Von der Leyen stond naast de Israëlische premier Benjamin Netanyahu en zei vrijdagmiddag dat hij ervan overtuigd was dat “de reactie van Israël zal laten zien hoezeer het land een democratie is.”

Geen autoriteit

Het riep de afgelopen dagen in Brussel een bekende vraag op: namens welk Europa sprak Von der Leyen eigenlijk? De Europese Commissie heeft niet de bevoegdheid om op eigen kracht een diplomatieke koers uit te zetten.

“Ik begrijp niet wat de voorzitter van de Europese Commissie te maken heeft met het buitenlands beleid van de EU – zij is daar niet verantwoordelijk voor”, bekritiseerde het Franse parlementslid en oud-minister Nathalie Loiseau Von der Leyen op X, voorheen Twitter.

De kritiek kwam ook, zij het impliciet, van de man die wel leiding geeft aan het buitenlands beleid van de EU: hoge vertegenwoordiger Josep Borrell. Op een persconferentie zaterdag liet hij niet na te benadrukken dat standpunten over buitenlandse zaken worden bepaald door de lidstaten, en niet door de Commissie. “En dat standpunt is duidelijk dat wij het recht van Israël om zichzelf te verdedigen steunen, maar net als elk recht heeft het zijn grenzen: het internationaal recht.”

Dat punt werd ook onderstreept in een verklaring Dat maakten de Europese regeringsleiders zondag bekend. Diplomaten in Brussel erkennen dat deze verklaring en de geïnitieerde topontmoeting op zijn minst gedeeltelijk tegenwicht moeten bieden aan wat wordt gezien als een ‘Alle toegang’ van Von der Leyen vorige week.

“Er was behoefte aan orde scheppen”, zegt een hoge diplomaat. “Wat we vorige week zagen was overal en weerspiegelde geen gemeenschappelijk EU-standpunt.”

Financiële steun

Afgelopen week was er immers ook verwarring over de Europese financiële steun aan de Palestijnse gebieden. Afgelopen maandag maakte de Hongaarse Europese commissaris Olivér Várhelyi plotseling bekend dat de Commissie alle betalingen zou opschorten, waarna een persbericht die avond dit weerlegde en slechts een “dringende evaluatie” van de fondsen aankondigde. Zaterdag volgde een persbericht van Von der Leyen waarin zij aankondigde de humanitaire hulp aan de Gazastrook te verdrievoudigen.

Het laat zien hoezeer Europa worstelt met een gemeenschappelijk standpunt over het Palestijns-Israëlische conflict. Landen als Oostenrijk, Nederland en Duitsland – het thuisland van Von der Leyen – zijn traditioneel veel pro-Israëlischer dan onder meer Ierland en Frankrijk. Diplomaten benadrukken dat de schijnbaar oncontroversiële verklaring die de regeringsleiders zondag publiceerden dagen van soms moeizame onderhandelingen vereiste.

Boegbeeld van Europa

Von der Leyen liep de afgelopen jaren vaak iets voorop en maakte vaak mediagenieke uitspraken en optredens. Als reactie op de oorlog in Oekraïne leverde dat vaak lof op, maar bij een veel gevoeliger onderwerp als het Palestijns-Israëlische conflict ligt dat ingewikkelder.

Intussen wordt rondom Von der Leyen benadrukt dat het haar rol als boegbeeld van Europa is om de solidariteit met Israël te onderstrepen. Ze zou ook het humanitair recht hebben genoemd, maar ‘twitterdiplomatie’ is niet altijd de beste manier om dat te doen.

Tijdens hun videooverleg op dinsdagavond bespreken de Europese regeringsleiders niet alleen actuele ontwikkelingen en de gevolgen voor de regio. Ook veiligheidsrisico’s in de EU-landen zelf, als gevolg van spanningen tussen bevolkingsgroepen, komen aan bod, evenals de mogelijkheid dat de aantallen migranten in Europa zullen toenemen. Het is nog steeds onzeker of de EU-landen zullen oproepen tot een staakt-het-vuren.