Oud-diplomaat Erik Ader uit Usquert ziet Israëlische aanvallen op Gazastrook met lede ogen aan. ‘Ontmanteling van Hamas is een illusie’

Erik Ader (79) woont in een huis waar je u tegen zegt. De statige boerderijvilla Oude Laan aan de Wadwerderweg in Usquert ademt in alles Groninger voornaamheid. Hij is er in 2006 met zijn Britse vrouw naartoe verhuisd, nadat hij jarenlang ambassadeur in Noorwegen was geweest. Voor hem bewoonde oud-commissaris van de koningin Hans Alders de villa.

Over de familie van Ader kun je een boek schrijven – dat heeft hij zelf ook al lang gedaan en anderen ook. Zijn vader was dominee in Nieuw-Beerta, verleende in de oorlog onderdak aan Joodse vluchtelingen en werd in 1944 als verzetsstrijder gefusilleerd.

Nog bekender dan hij is Bas Jan Ader, de 2 jaar oudere broer van Erik die internationaal naam maakte als kunstenaar. In 1975 verdween hij spoorloos toen hij als onderdeel van een kunstproject met een boot vanuit de Amerikaanse oostkust de Atlantische Oceaan wilde oversteken. Sindsdien is hij in de kunsten uitgegroeid tot een mythische figuur.

Rond de tijd van diens verdwijning studeerde Erik Ader economie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na zijn afstuderen vond hij emplooi op het ministerie van Buitenlandse Zaken. In 1984 werd hij benoemd tot Tijdelijk Zaakgelastigde in Beiroet. Naast Libanon vielen ook Jordanië en de Westelijke Jordaanoever onder dat ambtsgebied. Van meet af aan had hij te maken met Palestijnse vluchtelingen, die na de stichting van Israël in 1948 waren uitgewaaierd naar Gaza, Syrië, Libanon, Jordanië en de Westelijke Jordaanoever.

Wilde u zelf naar Beiroet?

„Niemand van Buitenlandse Zaken wilde daar heen. Ik juist wel. Het was natuurlijk ook een beetje idioot om naar een land te gaan waar een burgeroorlog woedde. Dat was niet zonder risico. Bovendien was ik slecht voorbereid en sprak ik geen Arabisch. Uiteindelijk viel aan mij de ondankbare eer te beurt om amper een jaar na mijn komst als zaakgelastigde de deuren van de ambassade te moeten sluiten.”

Waar komt uw belangstelling voor het Midden-Oosten vandaan?

,,Mijn vader heeft in het verzet gezeten en honderden Joodse landgenoten in veiligheid weten te brengen, met hulp van vele anderen uiteraard. Sommigen van hen emigreerden na de oorlog naar Israël en rapporteerden over hun leven daar. Hun verhalen pasten naadloos in het beeld dat wij in Nederland van Israël hadden. Een land zonder volk voor een volk zonder land. Een woestenij die dansend onder de meiboom met socialistische idealen tot bloei werd gebracht. Ook ik stond vierkant achter Israël, net als iedereen in Nederland.’’

Uw vader was voor de oorlog al eens naar Palestina gegaan?

„In 1937 ging hij als pelgrim op de fiets naar Palestina. Dat was een krankzinnige onderneming in die tijd. Hij heeft er vier maanden over gedaan. Het spoorde mij later aan ook avontuurlijke reizen te gaan maken. In 1966 ben ik liftend in zijn wielspoor getreden om in een kibboets te gaan werken. Om in Israël te komen moest ik door Syrië, Libanon en Jordanië inclusief de Westelijke Jordaanoever. Daar ontdekte ik dat er een heel andere werkelijkheid schuilging achter het juichverhaal over Israël. Het was de achterkant van de zionistische medaille.”

Wat behelsde die andere werkelijkheid?

„Dat er 750.000 mensen uit Palestina waren verdreven om het leeg te maken. Vanaf dat moment werd ik wakker en heeft dat conflict mij niet meer losgelaten.”

Hoe zijn die mensen verdreven?

„Het officiële verhaal was altijd dat de Palestijnen zijn gevlucht doordat Arabische leiders hen daartoe aanspoorden. De werkelijkheid is dat de overgrote meerderheid is verdreven door terreur en intimidatie van de Hagana, de voorloper van het Israëlische leger. Dit is vooral gebeurd in de eerste helft van 1948. Tijdens de grote wapenstilstand van 1949 werden de eerste, provisorische grenzen van Israël getekend. Israël heeft van meet af aan een agressieve, expansionistisch beleid van etnische zuivering gevoerd.”

Hoe kijkt u naar 7 oktober?

„Het is gruwelijk wat er is gebeurd. Ik was geschokt door wat ik zag en hoorde; dat is een uitgemaakte zaak. Het doden van weerloze burgers wijs ik in principe af.”

In principe?

„Daarmee verwijs ik naar de eerste zelfmoordaanslag van Hamas. Die is gepleegd nadat een Israëlische burger in februari 1994 tijdens Ramadan een aanslag had gepleegd op de moskee in Hebron, terwijl die vol was met biddende mensen en Israëlische militairen erbij stonden zonder in te grijpen. Daarbij zijn 27 Palestijnen gedood en een veelvoud aan gewonden gevallen.

Hamas rechtvaardigde die eerste zelfmoordaanslag in februari 1994 door te zeggen: de enige manier om aan Israël duidelijk te maken dat zij niet kunnen doorgaan met straffeloos doden van weerloze Palestijnse burgers is om ze zelf te laten voelen hoe het is nergens veilig te zijn.”

Is dat niet buitengewoon wrang als je het onbeschrijfelijke lot van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog in ogenschouw neemt?

,,Dat is het ook. Maar kan dat een reden zijn om andere mensen van hun rechten te beroven? Dat doen ze in Oost-Jeruzalem en de West Bank nog steeds, hoewel het veel meer sluipenderwijs gebeurt dan in 1948 en in 1967.”

Tot nu toe was er om de zoveel jaar een hoogoplopend conflict dat over en weer gepaard ging met gewelddadigheden. Israël is ruim twintig jaar geleden begonnen met het bouwen van een hoge muur rond zowel de Westelijke Jordaanoever als de Gazastrook, waardoor het moeilijker was voor Hamas om aanslagen te plegen. Ze raakten meer opgesloten en geïsoleerd. Hoe verklaart u het dat het ineens zo extreem uit de hand is gelopen?

„Dat komt doordat Israël al heel lang een beleid voert van disproportioneel hard ingaan op zijn vermeende tegenstanders en doorgaat met het ‘ontrechten’ van de Palestijnen.”

Heeft ook dat te maken met Auschwitz?

,,Waarschijnlijk wel. In Israël hoor je vaak de rechtvaardiging: ‘Met ons valt niet meer te spotten’. Israël zoekt veiligheid in afschrikking en militaire suprematie. Israël zoekt geen veiligheid in het komen tot een politieke oplossing.’’

Israël is een volkomen gemilitariseerd land. Op bijna elke hoek van de straat en in zowat elke bus staar je in de loop van een mitrailleur, gedragen door jonge mensen die nog maar net volwassen zijn.

,,Ja, dat is heel zichtbaar in het straatbeeld. De dienstplicht duurt in Israël drie jaar, voor vrouwen twee jaar. Voor ons is dat onvoorstelbaar lang, maar vanuit de positie van Israël, dat omringd is door vijanden, kun je daar iets bij voorstellen. Toch is de wijze waarop Israël gebruik maakt van zijn militaire macht niet wijs.’’

Waarom niet?

„Israël zou vanuit zijn positie als sterkste partij in dit conflict moeten streven naar een op gerechtigheid gebaseerde, duurzame vrede met het Palestijnse volk.”

Ondertussen wordt de Israëlische politiek steeds rechtser.

,,Israël is al verrechtst na 1967. Het succes van de Zesdaagse Oorlog is de Israëliërs een beetje naar het hoofd gestegen. Dat kan ik in theologische zin concretiseren. Oorspronkelijk druiste het zionisme in tegen het Joodse geloof. Het was Joden helemaal niet toegestaan om en masse naar Israël te emigreren. De terugkeer naar het Beloofde Land was een religieus concept, niet iets dat in de praktijk nagestreefd moest worden.

Tussen 1914 en 1930 waren er in Palestina wel al Joodse theologen die daar anders over gingen denken. Er was een kleine immigratiestroom op gang gekomen, waarvan zij vonden dat die in overeenstemming was met de Joodse religie. Vanaf 1967 heeft dit een grote impuls gekregen. Theologen stelden dat het succes van de Zesdaagse Oorlog een teken was van God dat de eindtijd was begonnen en een signaal dat de Joden nu actief moesten deelnemen aan het proces van de Verlossing door heel het Beloofde Land in te nemen en te reinigen van de heidenen.”

Welke Joden gingen destijds naar het Heilige Land?

,,De eerste golven van de Joodse emigranten waren seculier. Zeer gelovige, orthodoxe gelovigen gingen niet naar Israël. Ook de orthodoxe Joden die al in Palestina woonden, wilden niks met de latere staat te maken hebben. Nog steeds is er een kleine kern die dat niet wil. Die gaat niet in dienst en betaalt evenmin belasting. Dat is de laatste tijd aan het schuiven. Er zijn chassidiem die nu wel het leger in willen.’’

Je leest ook dat het aantal orthodoxe Joden in Israël snel toeneemt.

,,Ja, die komen vooral uit Amerika. Baruch Goldstein, die in 1994 de aanslag pleegde in de moskee in Hebron was ook niet zo lang daarvoor geïmmigreerd vanuit Amerika.

De radicalisering van de Joodse religieuzen is al veel langer aan de gang. Vergeet niet dat anderhalf jaar later aan de moord op Rabin een Joodse fatwah voorafging: een verklaring van rabbijnen dat hij een gevaar was voor het Joodse volk en vermoord moest worden. De aanslagpleger was geen Arabier, maar een radicale, orthodoxe Jood. In Joodse kring is hij bijkans heilig verklaard.‘’

In hoeverre is de radicalisering van het Jodendom verbonden met die van de Islam?

„Dat zijn parallelle sporen. In hoeverre ze elkaar beïnvloeden is een ingewikkelde vraag. Voor Palestina, dat ik in de loop der jaren meerdere keren heb bezocht, heb ik een vrij voor de hand liggend antwoord. Tot 2005 kwam ik daar in het straatbeeld nauwelijks hoofddoekjes tegen. Het viel mij op dat daar rond 2010 een kentering in kwam. Mijn verklaring is: als je mensen alles afneemt, hun hoop op een betere toekomst in het aardse de bodem inslaat, dan vallen ze terug op religie.”

Wat er nu gebeurt in Gaza is één woord gruwelijk. Wat moet er gebeuren in uw ogen?

„De enige instantie die kan ingrijpen is de VN Veiligheidsraad. Die doet dat niet, omdat Amerika het vetorecht heeft. De Amerikaanse democraten staan voor een groot dilemma als het gaat om dit conflict. Omdat het een verkiezingsjaar is, proberen ze de kool en de geit te sparen. Ze willen niet de geschiedenis ingaan als een bondgenoot die Israël in grote nood in de steek heeft gelaten. Aan de andere kant is er een segment dat wil dat Biden ingrijpt. Voor hem is het koorddansen. Het zal hem zeker stemmen kosten.’’

Net als Amerika heeft Nederland in december in de VN Veiligheidsraad niet voor een staakt-het-vuren-resolutie gestemd.

,,Ik heb geen woorden voor het gedrag van Nederland. Nederland moet krachtens de Grondwet de internationale rechtsorde bevorderen. Dat is niet alleen uit ideële motieven maar ook uit welbegrepen eigenbelang. Wij zijn er terecht trots op dat Den Haag te boek staat als de internationale hoofdstad van het recht. Maar als het over het conflict tussen Israël en Palestina gaat, zijn we ineens niet thuis.’’

Hoe moet het nu verder? Hoe moet het conflict beëindigd worden?

,,Ik denk niet dat ik ga grossieren in oplossingen. Israël moet zich realiseren dat het ontmantelen en uitroeien van Hamas een illusie is. Zelfs als het de huidige Hamasstrijders zou uitschakelen, wat ik niet mogelijk acht, is het Palestijns verzet niet voorgoed gebroken. Israël doet niets anders dan haat zaaien. Het bloed der martelaren is het zaad der kerk.’’

Dat is een sombere boodschap.

,,Dat is het zeker. Deze ongekende Israëlische aanval op Gaza kan een maand duren maar evengoed nog een jaar. Vroeg of laat zal er een wapenstilstand komen, zodat mensen in Gaza weer basisvoorzieningen krijgen. Maar dan?”

Hebt u enig idee?

,,Nee, volgens mij is er geen einde in zicht. Het kan natuurlijk zijn dat Amerika de druk gaat opvoeren. Niet alleen met woorden maar ook door te stoppen met wapenleveranties.’’

Houdt u rekening met een interventie van Amerika?

,,Nee.’’

En van de EU?

,,De EU is machteloos. De EU heeft geen militaire drukmiddelen en spreekt niet met één stem. De EU is verdeeld. Hongarije heeft heel andere opvattingen over dit conflict dan pak ‘m beet Ierland. Om de verdeeldheid te maskeren, grijpt de EU altijd weer terug op de mantra van de tweestatenoplossing.’’

Biedt dat geen soelaas?

„Dat is een gepasseerd station, waar Israël welbewust op heeft aangestuurd.. Er wonen zo’n 750.000 kolonisten op de Westelijke Jordaanoever, inclusief Oost-Jeruzalem. Ga je die allemaal wegsturen? Wat heb je precies voor ogen bij een tweestatenoplossing? In de Oslo-akkoorden van 1993 werden de bezette gebieden als basis gezien voor een Palestijnse staat. Destijds woonden er op de Westelijke Jordaanoever al redelijk veel kolonisten maar toen zou dat, met hier en daar wat uitruil van land, nog hanteerbaar zijn geweest. Vandaag de dag zie ik dat niet meer gebeuren.”

Is er een alternatief?

„Dat zou de eenstaatoplossing kunnen zijn. Een democratische eenheidsstaat. Tussen de rivier en de zee gelijke rechten voor alle burgers. Israël zal daar nooit akkoord mee gaan. Dat is ook geen route die begaanbaar lijkt.”

In Israël wordt verkondigd dat alle Palestijnen maar moeten emigreren.

,,Inderdaad, dat wil Israël het liefst: de etnische zuivering afmaken. De tegenvraag is dan: waarom kunnen de Israëliërs niet vertrekken? Waarom moet het altijd ten koste gaan van de Palestijnen?”

Als u met het mes op de keel moet kiezen voor een van deze oplossingen?

,,Dan moeten de Israëliërs weg. Het verhaal is ermee begonnen dat Palestijnen zijn verdreven. Daar doet Israël heel luchthartig over, maar daarmee doet het de waarheid geweld aan. Dat de Israëliërs zelf vertrekken, is natuurlijk volstrekt kansloos. Ik denk ook niet dat dat ethisch in orde is. Ook Israëliërs zijn daar inmiddels geworteld. Kun je tegen mensen zeggen: omdat hier drie generaties terug een groot onrecht is aangericht, moet jij naar Californië?’’

Dan impliceert u dat de huidige status quo moet dienen voor een meer vreedzame manier van samenleven. Zoals het nu is, maar dan met meer rechten voor Palestijnen en meer plichten voor Israëliërs? Is dat een levensvatbaar toekomstbeeld?

,,Daarop zou ik graag ‘ja’ zeggen, maar ik zie dat niet gebeuren. Wat ik voorzie is een voortduren van de bestaande status quo, waarbij de ene partij de andere onderdrukt en Israël blijft werken aan een toekomst met zoveel mogelijk land en zo min mogelijk Palestijnen.’’