Invloedrijk grondlegger van de Iraanse new wave-film van de jaren zeventig

De internationale filmgemeenschap was geschokt toen afgelopen weekend het nieuws naar buiten kwam dat de Iraanse filmmaker Dariush Mehrjui en zijn vrouw, scenarioschrijver en kostuumontwerper Vahideh Mohammadifar waren doodgestoken en gevonden in hun huis buiten Teheran. Mehrjui wordt beschouwd als de grondlegger van de Iraanse nieuwe golf van de jaren zeventig. Met klassiekers als De cyclus (1977) en De huurders (1986) leverde hij scherpe sociale portretten en met als titelpersonage van Hamoun (1990) creëerde hij een van de meest geliefde Iraanse filmpersonages. Dariush Mehrjui was niet alleen belangrijk binnen Iran en voor de Iraanse diaspora, maar beïnvloedde filmmakers wereldwijd. Oscar-winnende hedendaagse regisseur Asghar Farhadi verwerkte het in zijn film De verkoper (2016) een eerbetoon aan wat waarschijnlijk Mehrjui’s beroemdste en invloedrijkste film is: De koe uit 1969.

Symbolisch

De koe werd in 1972 al vertoond op het filmfestival van Rotterdam dankzij IFFR-oprichter Huub Bals, die Mehrjui en de generaties die hem volgden altijd trouw zijn blijven programmeren – daarom hebben wij in Nederland zo’n rijk gevarieerd beeld van de Iraanse cinema gekregen. De koe is een symbolisch en expressionistisch verhaal over een man die na de dood van zijn koe niets liever wil dan haar plaats innemen. Mehrjui maakte de film toen hij net was teruggekeerd naar Iran, nadat hij in 1959 naar de Verenigde Staten was gegaan om film te studeren in Californië. De Franse filmmaker Jean Renoir (bekend van onder meer De grote illusie (1937) en Les regels van jeu (1939), door critici beschouwd als twee van de beste films ooit gemaakt) was daar een van zijn leraren.

Dankzij Renoir maakte Mehrjui kennis met twee van de belangrijkste filmstromingen van de twintigste eeuw: het naoorlogse Italiaanse neorealisme en de Franse nouvelle vage uit de jaren vijftig en zestig. En met de Europese auteur-filmmakers Bergman en Fellini, wier dynamische mise-en-scene een grote invloed kreeg op de signatuur van Mehrjui’s films: kleurrijk en expressief, met vaak extreme close-ups en jump-cut montages.

Overmatige modernisering

Dariush Mehrjui werd op 8 december 1939 geboren in een gezin uit de hogere middenklasse in Teheran. Tijdens zijn studie in de Verenigde Staten ontpopte hij zich als een gepassioneerd promotor van de Perzische cultuur, onder meer door het publiceren van het literaire tijdschrift Pars-recensie.

Misschien keek hij daarom zo kritisch naar de ontwikkelingen die zijn land doormaakte. Een rode draad in zijn werk is een scherpe blik op wat hij beschouwde als buitensporige stedelijke modernisering, maar conservatief was hij niet. Even vaak ging hij in op archaïsche structuren en de achtergestelde positie van vrouwen op het platteland. Het bracht hem in conflict met vrijwel elke censor van opeenvolgende regimes. De koe Hoewel het financieel werd gesteund door het regime van de sjah, werd het ook onmiddellijk verboden.

Zelfs in het postrevolutionaire Iran was het voor Mehrjui niet altijd gemakkelijk om zijn films van de grond te krijgen en daarom emigreerde hij in 1981 naar Frankrijk.

Ironisch genoeg, ayatollah Khomeini De koe op televisie en was zo gecharmeerd dat Mehrjui in 1985 kon terugkeren.

Hij maakte het opnieuw in zijn thuisland De huurders, een sociale komedie over een vervallen appartementencomplex waar mensen uit alle sociale klassen en achtergronden wonen. Die film kreeg kritiek van filmmakers met een religieuze achtergrond.

Niettemin was de film een ​​grote hit bij het publiek. Zijn volgende kassucces was Hamouneen filosofische komedie met een tragikomische intellectueel in de hoofdrol die zo kenmerkend is voor zijn films.

Censor

Hij zei ooit in een interview dat de censor altijd op de achtergrond meekeek. Bij elke nieuwe film vroeg Mehrjui zich eerst af: hoe ver kan ik gaan? En dan: is het de moeite waard om dit verhaal binnen de gegeven grenzen te vertellen? In de jaren negentig maakte hij een serie portretten van vrouwen die stuk voor stuk verboden werden, maar hij bleef het proberen.

Dat hij er uiteindelijk in slaagde om binnen die restrictieve filmcultuur artistiek hoogwaardige films te maken die geliefd waren bij het publiek, kwam volgens hem doordat zijn films een filosofisch hart hadden. Ze keken naar individuen, niet naar systemen, en hadden altijd oog voor de menselijke natuur.

Op het moment van zijn overlijden waren er geen politieke controverses rond Merhjui bekend, in tegenstelling tot andere filmmakers in Iran die gevangen zaten, een filmverbod kregen of onder huisarrest werden geplaatst. Mehrjui en Mohammadifar laten drie kinderen achter.