Oplossen, composteren, cremeren? Of toch gewoon begraven? Hier kiezen we voor

Dood. Onderzoeker Brenda Mathijssen (34) van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) is hier al bijna tien jaar dagelijks mee bezig. Ze doet onderzoek naar hoe mensen omgaan met sterven, overlijden en rouw. “Het was geen kinderdroom van mij om de hele dag met de dood bezig te zijn”, zegt ze lachend. “Zelfs toen ik student was, had ik niet gedacht dat ik hier onderzoek naar zou doen.”

Toch doet ze het. Ze kwam toevallig in het vakgebied terecht nadat ze als student had geholpen bij het organiseren van een conferentie en zich realiseerde hoe veelzijdig het onderwerp is. Voor haar afstudeeronderzoek ging ze nog een stap verder door te gaan werken in een uitvaartcentrum. Daar zag ze alles van dichtbij: van het rijden in de lijkwagen tot het eten van plakkerige taart na de begrafenis.

Ook na haar afstuderen was zij voor haar onderzoek regelmatig werkzaam in uitvaartcentra. Ze bezocht begrafenis na begrafenis. Zet de muziek aan bij crematies. Koffie en thee uitgedeeld na een begrafenis. Mooi werk, vindt ze. “Je kunt iets voor mensen betekenen in een tijd dat er veel met ze gebeurt. Rondom een ​​uitvaart zijn mensen erg bezorgd over waar het leven eigenlijk om draait. Dat vind ik interessant. Er wordt niet alleen gehuild, er wordt ook veel gelachen.”

Wat houdt natuurbegraven in?

Mathijssen richt zich in haar onderzoek vooral op natuurbegraven. Ze brengt de opkomst van het fenomeen in kaart. Concreet: hoe ontstaat het en waarom kiezen mensen ervoor.

“Natuurlijk begraven en elektrisch cremeren hebben in Nederland allebei een enorme vooruitgang geboekt. Natuurlijke begrafenissen van de afgelopen twintig jaar. Elektrisch cremeren is al vijf jaar in opkomst”, vertelt Mathijssen. Het aantal natuurbegraafplaatsen in ons land is de afgelopen tien jaar verdubbeld. Van 13 in 2013 naar 37 in 2023. Groningen heeft er drie en één is in ontwikkeling, Drenthe heeft er vijf en één in ontwikkeling en in Fryslân zijn er drie.

Maar wat is natuurbegraven precies? “Het is een concept, een landschap en een praktijk. Er zijn discussies over wat wel en niet echt een natuurlijke begraafplaats is. Ik heb alle slogans van natuurbegraafplaatsen geanalyseerd en wat beloofd wordt is eeuwige vrede in een plaatselijk natuurgebied.” Daar zijn regels aan verbonden. “Meestal mag er geen steen geplaatst worden, maar op sommige plekken mag wel een houten schijf, een plant of een rotsblok.”

Uit haar bezoeken aan begraafplaatsen blijkt dat veel nabestaanden nog steeds de behoefte voelen om ergens heen te gaan en iets achter te laten. Ook al is dat op een plek als een natuurbegraafplaats eigenlijk niet de bedoeling. “Ik ben ooit op een natuurbegraafplaats geweest, ergens in een bos, waar langs de weg twee enorme groene bakken vol bloemen stonden die uit de graven waren gehaald.”

Ook zijn er regels op het gebied van duurzaamheid. Zo wordt mensen gevraagd er rekening mee te houden dat de kleding van de overledene van natuurlijke materialen is gemaakt. Dus geen nylonkousen. De kist moet volledig vergaan, alhoewel dit op alle begraafplaatsen in Nederland wel moet gebeuren. “Dat is anders dan bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Volledig loden doodskisten gaan daar de grond in.”

Vooral het concept van de eeuwige rust is volgens Mathijssen interessant. Want dat je botten voor altijd ergens blijven liggen, is in het opgeruimde Nederland geen vanzelfsprekendheid. “Op een normale begraafplaats in Nederland heb je een minimale begrafenistermijn van tien jaar. Daarna kunnen er twee dingen gebeuren: nabestaanden kunnen de termijn verlengen of de grond gaat terug naar de gemeente en dan mag het graf worden opgeruimd.” Meestal betekent dit dat alleen de steen wordt verwijderd. Maar het kan gebeuren dat de stoffelijke resten uit de grond worden gehaald en het terrein wordt vrijgemaakt voor anderen.

Duurzaamheid is niet het belangrijkste criterium

Mathijssen ontdekte dat duurzaamheid eigenlijk heel weinig te maken heeft met de wens om begraven te worden op een natuurlijke begraafplaats. “Mensen die van de natuur houden, willen hier vaak begraven worden; actieve wandelaars en kampeerders. Ze kijken dan om zich heen en vragen zich af: ‘Waar moet ik mijn tent opzetten?’ Dat is waar ze willen liegen. Niet allemaal op een rij zoals op een traditionele begraafplaats.” Er is dus sprake van een vorm van keuzevrijheid. “Ze willen vaak geen last zijn voor de achterblijvers. Kinderen hoeven zich dus geen zorgen te maken over het grafonderhoud.”

Er zit een idee achter dat mensen op een soort aardse manier willen voortleven. “Ze zien het als een soort hiernamaals. Een manier om iets terug te geven aan de aarde. Dat vind ik fascinerend. Dit idee komt ook sterk terug bij orgaandonaties na overlijden. Ik sterf, maar door mijn orgaan te doneren kan iemand anders voortleven. Of in sommige gevallen zelfs het idee dat een deel van jezelf voortleeft.”

Wandelen op de begraafplaats

Voor Mathijssen betekent haar onderzoek in ieder geval dat ze vaak begraafplaatsen bezoekt. Ze interviewde ongeveer 200 familieleden, liep langs begraafplaatsen en bezocht alle natuurbegraafplaatsen. Maar ook in haar vrije tijd wandelt ze graag over begraafplaatsen. “Meerdere keren per jaar krijg ik een appje of een bericht via sociale media van iemand die zegt: ‘Hé, ik was op een begraafplaats en dacht net aan jou. Hoe is het?’” zegt de onderzoeker lachend.

Ze vindt deze bezoeken leuk omdat je daar veel kunt leren over de lokale cultuur en gebruiken. “Op vakantie probeer ik mezelf een beetje in te houden. Mijn lieve partner gaat met mij mee, maar niet elke dag.” Ook sleept ze haar peuter soms mee. “Op Open Monumentendag ging hij naar de crypte onder de Kuiperskapel op de katholieke begraafplaats in Groningen.”

Ze lacht. “Ik weet niet of dat verantwoord ouderschap is. Aan de andere kant. De dood maakt deel uit van het leven. Door het te doen, denk je in ieder geval na over wat er gebeurt als je sterft en dat veel mensen met verlies leven. Ik vind het goed dat er een plek is om hierover na te denken en dat deze plekken onderdeel zijn van de samenleving. Dus ja: ik ga er vaak heen. Ook met mijn gezin.”