Recht praten wat krom is

Op weg naar de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan liet Hernán Cortés regelmatig een juridische tekst voorlezen aan weerspannige Azteken. Als ze zich aan de Spaanse koning zouden onderwerpen, zou er niets anders met hen gebeuren. Meestal werden de indios onmiddellijk daarna afgeslacht door de Spaanse conquistadores. Cortés meldde aan Madrid dat hij oorlog liever wilde vermijden, maar dat de Azteken zich niet aan de afspraken hielden. Iedereen die zijn rapporten leest, zal zien dat Cortés elke escalatie van zijn verovering juridisch heeft onderbouwd: beschuldigingen van verraad of het verbreken van een verdrag moesten bloedige wraak en bloedbaden rechtvaardigen.

Cortes was geen uitzondering, maar slechts een van de vele voorbeelden Ze noemden het vrede. Werelden van keizerlijk geweld van Lauren Benton. De eminente Amerikaanse hoogleraar – verbonden aan Yale University – richt haar historisch onderzoek al tientallen jaren op het snijvlak van kolonialisme en internationaal recht. Ze beschreef eerder hoe ongrijpbare concepten als soevereiniteit en constitutionalisme een juridische basis moesten bieden voor koloniale praktijken. Haar nieuwste boek biedt een uiterst leesbare synthese waarin zij de geschiedenis van het internationaal recht radicaal op zijn kop zet.

Benton ontleent de titel van haar boek aan een anti-Romeinse toespraak die de historicus Tacitus hield door de Schotse leider Calgacus in ‘The Life of Agricola’. In zijn ogen zijn de Romeinen arrogante, onverzadigbare rovers en zijn hun termen ‘vrede’ en ‘heerschappij’ slechts mooie woorden om de vernietiging die ze hebben veroorzaakt te verhullen (‘ubi solitudinem faciunt, pacem appellant’).

Benton trekt een directe lijn van Agricola’s strijd tegen de ‘barbaren’ aan de rand van het Romeinse rijk naar de 21e eeuw. Termen als ‘politioneel optreden’, ‘speciale militaire operatie’ en ‘terrorismebestrijding’ worden nog steeds gebruikt om oorlog te verdoezelen en, belangrijker nog, te rechtvaardigen.

Tegenwoordig wordt gezegd dat de daaruit voortvloeiende vernietiging van steden als Marioepol en Gaza het internationaal recht schendt, maar Benton stelt dat juist die rechtsorde voortkomt uit een “bijna permanente staat van geweld op de grens tussen oorlog en vrede” in het koloniale tijdperk. Volgens Benton waren wat zij ‘kleine oorlogen’ noemt eeuwenlang ‘en waarschijnlijk nog steeds het kloppende hart van de wereldorde’. En in brede zin “doordrong de wet alle vormen van imperialistisch geweld.”

Basislijn

De koloniale machten handhaafden een ‘basislijn’ van geweld op laag niveau: plundering, slavernij en bloedbaden waren aan de orde van de dag. Soms konden deze ‘kleine oorlogen’ ontaarden in grote oorlogen. Aan de hand van uiteenlopende bronnen als brieven, petities en dagboeken laat Benton zien dat Hernán Cortés deel uitmaakt van een reeks advocaten, theologen, ambtenaren, militairen en zelfs slachtoffers die op zoek gingen naar een rechtvaardiging voor het geweld.

Het is voor historici geen nieuws dat Hugo de Groot, onlangs geciteerd door aftredend premier Mark Rutte, zijn verhandelingen over de vrije handel op zee vooral schreef om de weinig zachtaardige acties van de Nederlandse vloot en de Verenigde Oost-Indische Compagnie te rechtvaardigen. Maar Benton schetst een patroon waarin uitbarstingen van geweld, plundering en verovering van meet af aan werden gerechtvaardigd door gebroken verdragen.

Naarmate kleine handelsposten uitgroeiden tot bloeiende koloniën, werd er nog een element aan toegevoegd. Kolonistenfamilies moesten worden ‘beschermd’ tegen de oorspronkelijke bevolking. Benton beschrijft hoe ‘zelfverdediging’ vaak ontspoorde in grootschalige oorlogen tegen ‘vijandelijke onderdanen’ en soms zelfs in uitroeiing.

Het ontluikende internationale recht was voor de Europeanen ook een manier om orde te scheppen in een wereld waarin zij tot de negentiende eeuw nog niet de baas waren. Zo bepaalden zij de voorwaarden voor vrede en oorlog.

Neem het standpunt van De Groot dat handelsroutes beschermd moesten worden en dat niemand zich uit de wereldhandel mocht terugtrekken. Zo dwongen de Britten de Chinese keizer in de Opiumoorlog met kanonneerboten tot ‘vrijhandel’ (lees: winstgevende concessies). Volgens Benton hebben Europese machten – samenwerkend of concurrerend – vervolgens de rest van de wereld een ‘mondiale orde van gewapende vrede’ opgelegd.

Het vernieuwende aan Bentons soms wat theoretische boek is dat zij een wisselwerking laat zien tussen geweld en internationaal recht. Dit werd niet alleen gebruikt om koloniaal geweld te rechtvaardigen, maar kreeg daardoor ook vorm. Of zoals Benton het zelf zegt: deze geschiedenis ‘legt de mythe bloot dat de wet geweld probeerde te beteugelen.’

Dit komt de geloofwaardigheid van de internationale rechtsorde niet ten goede. Aan de ene kant zijn er politici als Xi Jinping die, met het koloniale verleden in het achterhoofd, het denigrerende label ‘westers’ hanteren en een alternatief bepleiten. Aan de andere kant vertrouwen Vladimir Poetin en Benjamin Netanyahu op het ‘beschermen’ van Russischsprekende minderheden of het ‘vergelden’ tegen terreur om een ​​verwoestende oorlog te ontketenen.

Koloniale obsessie

Met zijn uitspraken over De Groot als aanleiding voor Nederlandse steun voor Amerikaans-Britse aanvallen op de Houthi’s in Jemen, ter bescherming van de scheepvaart in de Rode Zee, houdt Rutte ons onbedoeld een spiegel voor die de koloniale obsessie met vrijhandel weerspiegelt. Benton stelt dan ook dat de ‘kleine oorlogen’ na de dekolonisatie helemaal niet zijn gestopt. Net als in de koloniale tijd zijn we geneigd deze ‘kleine oorlogen’ als een vergezocht schouwspel te beschouwen, ook al eisen ze duizenden slachtoffers.

Alleen wanneer langdurige conflicten uitmonden in een grootschalige oorlog, wordt er luidkeels een beroep gedaan op het internationaal recht om het geweld te stoppen. Iedereen die het boek van Benton leest, zal langzamerhand tot de conclusie komen dat dit zinloos is omdat de mondiale rechtsorde door (en vóór) dergelijke agressie is gevormd. Benton heeft hier duidelijk moeite mee in haar conclusie. Welke middelen hebben we nog om agressors tegen te houden? De enige les die ze uit de geschiedenis durft te trekken is: ‘Zeg nee tegen elke oorlog, op welke schaal dan ook’.

Lees ook
dit boek over het Britse imperialisme.

Delen





E-mail de redacteur