Poeren in pijnlijk Duits verleden. Wim Wenders portretteerde Anselm Kiefer, die nu exposeert in Wassenaar

Meestal zijn het Marvel-actiefilms waarbij je in de bioscoop een 3D-bril moet dragen. Maar regisseur Wim Wenders (bekend van Der Himmel über Berlijn , Buena Vista sociale club en de dansdocumentaire over choreografe Pina Bausch) gebruikte de techniek voor zijn nieuwe documentaire Anselmus een uniek kunstenaarsportret van de Duitse schilder Anselm Kiefer.

De sprookjesfilm, die vanaf 26 oktober in de Nederlandse bioscopen te zien is, is een goede voorbereiding op de grote solotentoonstelling Bilderstreit van Kiefer die dit najaar te zien is in Museum Voorlinden in Wassenaar. Enorme houtsneden met zonnebloemen en doeken vol stro of seizoenen, waarin de dood nooit ver weg is, maken hier indruk op de kijker. De camera van Wenders geeft inzicht in hoe deze megadoeken tot stand kwamen: met het geweld van vuur en bluswater.

Op de fiets door de studio

Het sist, smeult, rookt en knettert bijna elke dag in Kiefers Parijse studio. Zijn atelier in Croissy, een buitenwijk van de Lichtstad, is zo gigantisch dat hij er doorheen fietst terwijl hij van het ene kunstwerk naar het andere beweegt.

Opbouwen en weer afbreken. Kiefer, geboren in 1945, kort voor het einde van de Tweede Wereldoorlog, is er zijn hele kunstenaarsleven mee bezig. Als kind speelde hij tussen de ingestorte huizen, op het puin van de bombardementen. Als twintiger was hij een van de eerste jonge kunstenaars die het duistere nazi-verleden van zijn vaderland recht in het gezicht durfde te kijken, de beschamende stilte verbrak en de vinger op de zere plek legde.

Met argwaan bekeken

Het prikken in de open wonde van het Duitse verleden leverde hem niet alleen applaus op. In Duitsland werd zijn werk zelfs in het begin met argwaan bekeken. Hebben we hier niet te maken met een neofascist? vroegen veel mensen zich hardop af. Kiefer zei dat dit wantrouwen hem pijn deed, maar hem er niet van weerhield ‘controversiële’ onderwerpen als Germaanse mythen en klassieke architectuur in zijn voorstellingen te verwerken.

Sterker nog, hij wil alles wat de nazi’s misbruikten, van de gedichten van Hölderlin tot de muziek van Strauss of Wagner, ontdoen van hun negatieve connotaties en ze nieuw leven inblazen. Aan de andere kant wijst hij er in sommige werken op hoe andere de Duitse geschiedenis hebben beïnvloed en zelfs de nazi’s in de kaart hebben gespeeld: bijvoorbeeld met het werk Het Morgenthau-plan , die bestaat uit een kamer vol korenaren en strohalmen, gemaakt van in gips gedrenkte stof op metaaldraad. Henry Morgenthau Jr. was de Amerikaanse minister van Financiën in 1944, die onbedoeld Hitler in de kaart speelde met zijn plan om van Duitsland bouwland te maken.

Terreurbeweging

Ook de installatie van Kiefer is indrukwekkend Winterreise in Museum Voorlinden. Dit verwijst naar de liederencyclus van Franz Schubert, die zo belangrijk is voor de Duitse cultuur en identiteit. In een besneeuwd boslandschap ontdekt de kijker de namen van talloze romantische schrijvers, van Lord Byron tot Heinrich Heine. Op een ziekenhuisbed op de voorgrond staat echter een andere naam, die gruwelijke herinneringen oproept: Ulrike Meinhof, lid van de terroristische beweging Rode Legerfractie.

De boodschap van Kiefer is duidelijk: te veel nationalistisch sentiment, romantiek en waargenomen superioriteit ten opzichte van anderen kunnen leiden tot terreur en dodelijk geweld.