Gekke, drakenadem, of zelfs Heineken. Geen van de bijnamen voor fentanyl geeft weer hoe gevaarlijk het spul is. Het zogenaamde zombiemedicijn is vijftig keer sterker dan heroïne, tot honderd keer sterker dan morfine. Iedereen die het middel zonder medisch toezicht inneemt – als poeder, injectie, neusspray of pil – loopt een ernstig risico op een overdosis.
Sinds de jaren negentig hebben de VS te maken gehad met vier epidemische golven, die tussen 1990 en 2021 minstens 645.000 doden hebben veroorzaakt. Europa is erin geslaagd hieraan te ontsnappen, een stille maar grote overwinning voor beleidsmakers. Terwijl in de VS pijnstillers op grote schaal worden gebruikt om klachten onder controle te houden, zijn Europese zorgverleners voorzichtiger met het voorschrijven van verslavende opiaten.
100.000 doses uit China
Europa heeft nog steeds geen fentanylprobleem, ook Italië niet, benadrukte de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken Antonio Tajani. Toch publiceerde zijn regering vorige week een alomvattend plan om te voorkomen dat de stof hier een probleem wordt. In november vond de Italiaanse politie een distributiecentrum met 100.000 doses uit China, bedoeld voor de Amerikaanse markt.
Tijdens de bijeenkomst van de G7, een club van zeven grote westerse economieën, deze woensdag op het Italiaanse eiland Capri, moest de minister van Buitenlandse Zaken fentanyl op de agenda hebben.
Tajani is niet de enige Europese oproep tot een actieplan. EU-commissaris Ylva Johansson zei in september 2023 ook dat Europa zich moet voorbereiden op het toenemende gebruik van fentanyl, na een ontmoeting met de Amerikaanse minister Antony Blinken.
Ofwel heeft Europa al een onontdekt probleem met synthetische drugs, ofwel zal dat binnenkort gebeuren, waarschuwde ze. De VS willen de kanarie in de kolenmijn zijn, zei Johansson, “zodat anderen niet hetzelfde probleem hebben als zij.” Dat zei ook de Belgische drugscommissaris Ine van Wymersch De ochtenddat België zich moet voorbereiden.
Morele paniek en ontwrichting
Europese leiders kijken met bezorgdheid naar Afghanistan, waar de Taliban in april 2022 de papaverteelt en de opiumproductie verboden. In anderhalf jaar tijd daalde deze met 95 procent. Het lijkt goed nieuws, maar er is een vervelende bijwerking: verslaafden kunnen op zoek gaan naar een alternatief en dat vinden in synthetische opiaten, zoals fentanyl.
Die angst is niet ongegrond. Toen de heroïneproductie in Afghanistan in 2002 daalde als gevolg van de oorlog daar, werd Estland overspoeld door een golf van overdoses van gebruikers die waren overgestapt op fentanyl. Dat heeft volgens deskundigen tot 2017 geduurd, omdat autoriteiten pas veel te laat beseften dat er iets mis was.
In 2021 registreerden de EU-lidstaten ongeveer 140 sterfgevallen door fentanyl: 88 in Duitsland, 18 in Litouwen, 9 in Oostenrijk, 6 in Denemarken en Finland, 2 in Slovenië en Portugal, en elk één in Hongarije en Letland.
De Italiaanse regering zegt dat het gebruik van fentanyl de afgelopen jaren is toegenomen, vooral onder jongeren, al kan de Italiaanse criminoloog Anna Sergi van de Universiteit van Essex niet vinden op welke cijfers zij dit baseert. “Ik heb het door”, mailt ze. “Het gebruik in Europa is nog vrij beperkt, en Italië lijkt daarop geen uitzondering te zijn.” Maar: “Zolang preventie niet wordt verward met morele paniek (en ontwrichting), is preventie goed.”
‘Een waarschuwingssysteem is belangrijk’
Katri Abel-Ollo, hoofdonderzoeker op het gebied van geneesmiddelen bij het National Health Institute in Estland, steunt deze boodschap ‘sterk’. “Als u tekenen van synthetisch opiumgebruik ziet, moet u voorbereid zijn.” In Estland duurde het vijftien jaar voordat de politie de criminele netwerken achter de fentanylcrisis, die het uit Rusland transporteerde, ontmantelde.
Abel-Ollo ziet fentanyl nu nog ‘in kleine hoeveelheden’ in Estland, maar dat heeft het probleem niet opgelost. Gebruikers gebruiken nu ‘steeds vaker’ een mix van synthetische drugs, zoals amfetaminen, benzodiazepine-slaappillen en cathinonen, de werkzame stof in het medicijn qat. “Ook het gebruik van nitazenen, een zeer krachtig synthetisch opiaat, neemt toe.”
Het verschil tussen vijftien jaar geleden en nu is het nationale en internationale systemen voor vroegtijdige waarschuwing klaar zijn. “Landen en regio’s geven elkaar informatie over drugsgebruik en welke drugs ze aan de grens onderscheppen”, zegt Peter Ejbye-Ernst, die voor Nederland onderzoek deed naar de risico’s van fentanyl voor het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving . “Een waarschuwingssysteem is belangrijk, omdat drugs op de ene locatie een probleem kunnen zijn en niet in de buurgemeente.”
Zonder recept verkrijgbaar
Hij ‘ziet nog geen grote zorgen voor Nederland’. “Er is hier een heel andere relatie met pijnstillers, en een andere relatie met zorg. En de drugsmarkt is al verzadigd: gebruikers hebben voldoende andere drugs tot hun beschikking, handelaars kunnen andere drugs verkopen.” Ejbye-Ernst vindt het echter niet onverstandig om het antifentanylmiddel Naxolone zonder recept verkrijgbaar te maken in de apotheek. “Zoals in de VS al gebeurt.”
Abel-Ollo blijft opletten. “Het gebruik van zo’n synthetische drug kan zich snel ontwikkelen tot een gezondheidscrisis. We hebben in Estland zoveel mensen verloren tussen de 25 en 40 jaar. Als je iets kunt doen om dit tegen te gaan, raad ik je aan dat te doen.”
Lees ook:
Rotterdamse burgemeester Aboutaleb: ‘Miljoenen extra nodig om drugscriminaliteit aan te pakken’
Regelgeving zal de drugscriminaliteit niet stoppen, zegt de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb. Hij neemt daarmee een heel ander standpunt in dan zijn Amsterdamse collega Halsema, die drugs wil legaliseren en reguleren. “Het volgende medicijn komt eraan: fentanyl.”
