De Brit Brian Eno, 75 jaar oud, is zanger, producer, uitvinder en inspiratiebron voor neologismen als Enovation, Enoesque en Enossification. De zelfbenoemde dilettant – hij kan geen enkel instrument bespelen – loopt al die tijd voorop in de muzikale arena. En altijd, vijftig jaar lang, is hij op zoek naar nieuwe muziek, nieuwe technologie en nieuwe mogelijkheden.
In die halve eeuw maakte hij soloalbums, zat in een band (Roxy Music), zong in een gospelkoor, produceerde (David Bowie, Coldplay, Sinead O’Connor), ontwierp muzieksoftware, creëerde soundtracks (zoals de serie Top hond) en muzikale kunstinstallaties.
Hij zegt dat hij twee levenslange passies heeft: muzikaal experimenteren en flirten. Bij beide is het de vraag hoe ver je kunt gaan. Hij had zijn eigen techniek ontwikkeld om te flirten, tegen een parkeermeter te leunen en naar vrouwen te kijken totdat iemand reageert.
In zijn muzikale experiment is hij vernieuwend, maar niet te radicaal. Ook hier wil hij graag positieve reacties van het publiek.
Bij alles wat hij heeft gedaan, is er een gat ontstaan: zijn eigen tour. Maar nu, 50 jaar na zijn laatste optreden bij Roxy Music, doet Eno zijn eerste solotournee, waarbij hij optreedt in vijf Europese steden. Hij is zaterdag te zien in TivoliVredenburg, Utrecht.
Eno is voorzichtig met zijn tijd. Hij staat om drie uur ‘s ochtends op om naar de studio te gaan, en tijdens interviews doet hij tegelijkertijd push-ups om geen tijd te verspillen.
Het hier en nu is het enige dat telt. Hij vindt het verleden ‘saai’.
Niet voor niets noemde hij een album (gemaakt met David Byrne), Alles wat er gebeurt, zal vandaag gebeuren (2008).
Als alles op één dag gebeurde, werd hij om 12.00 uur geboren en als zijn concert donderdagavond in Parijs begint, zal het ongeveer 23.58 uur zijn. Hij sloot zich om 8.13 uur aan bij Roxy Music en rond 9.50 uur vond hij de ambient-beweging uit.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107155711-36f3ff.jpg|https://images.nrc.nl/5m1xxhRAADjXxf3CBYwt35alDA8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107155711-36f3ff.jpg|https://images.nrc.nl/nhjK74FHrGKJ218nlGegbA8ZVKw=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data107155711-36f3ff.jpg)
19:20 uur. De mentor
Eno was een inspiratiebron voor veel jongere muzikanten, bijvoorbeeld Sinead O’Connor, Bono en zijn toen zestienjarige buurman Fred Gibson. Fred begon te zingen in het gospelkoor van Eno en tussendoor spraken ze over opnametechnieken en synthesizers. Fred werd later producer voor Britse muzikanten als Ed Sheeran en FKA Twigs. Eno was de eerste die Fred’s potentieel als onafhankelijke muzikant zag (“Ik kon zien dat hij briljant was”) en moedigde hem aan om zijn eigen liedjes uit te brengen.
Onder de naam Fred Again.. is de inmiddels 30-jarige Fred Gibson inmiddels een wereldster die dankzij zijn prettige mix van pop en dance het publiek op ravefeesten en headlines op vele festivals in extase brengt.
Ondertussen werd Fred op zijn beurt mentor van Eno. Hij liet hem kennismaken met nieuwe stijlen en liedjes. Dit jaar hebben ze het album samen gemaakt Geheime levenwaarop Fred in meditatieve tracks, zoals het hypnotiserende ‘Cmon’, naar zijn leraar toe leunt, waarbij ze zangstemmen opknippen tot een desoriënterend stuiteren.
04:03 uur. Elvis zingt
In de jaren vijftig hoort Eno op de radio het nummer ‘Heartbreak Hotel’ van Elvis Presley. De tienjarige hoort meteen dat de aantrekkingskracht van Elvis’ zang wordt bepaald door twee factoren: de stem en de manier waarop de klank ervan werd gemanipuleerd. Opgenomen muziek wordt altijd mede bepaald door de opnametechniek. Hij onderscheidde de effecten die producer Sam Phillips had toegepast, zoals tape delay en reverb, waardoor Elvis’ stem een extra laagje wellust en romigheid kreeg.
Dit inzicht heeft Eno een leven lang gemotiveerd, en geleid tot een voortdurende zoektocht naar de juiste klank, bijvoorbeeld door fouten en ‘mistakes’ te omarmen. Het kan waardevol zijn om een opname op halve snelheid af te spelen, of achterstevoren te gebruiken.
Als tiener verzamelde hij ongeveer dertig bandrecorders en paste deze aan om de toon sneller of langzamer te maken. Zijn eerste geluidsopname was het tikken van een pen op een lampenkap. Hij combineerde schoten met verschillende snelheden. De wazige weerkaatsing die het veroorzaakte, zou hij later zijn handelsmerk noemen.
8:13 uur. Ster in struisvogelveren
Via vrienden op de kunstacademie sloot Eno zich in 1971 aan bij de Londense band Roxy Music, waar hij de toen ongebruikelijke instrumenten ‘synths en tapes’ bespeelde. De muziek was uitgebreid en uitbundig, de mannelijke groepsleden, waaronder zanger Bryan Ferry, waren in dit glamrocktijdperk gekleed in struisvogelveren, plateaulaarzen en glittertopjes.
Hun muziek, in nummers als ‘Re-Make/Re-Model’ en ‘The Bogus Man’, stond bekend als ‘art rock’, maar was voor Eno niet artistiek genoeg. In 1972 verliet hij de band om een solocarrière te beginnen.
10.00 uur. De afwas doen
Eind jaren zeventig stonden opnamestudio’s bekend als intimiderend. De geluidstechnici droegen witte laboratoriumjassen, de sfeer was heilig en de uurprijs was hoog. Om in deze omstandigheden onbevreesd te zijn – volgens Eno een voorwaarde om muziek te kunnen maken – bedacht hij samen met kunstenaar Peter Schmidt de ‘Oblique Strategies’, een serie van ruim honderd kaarten met zelfbedachte instructies, bedoeld om de , losschudden of van richting veranderen.
Eno gaf ze aan succesvolle muzikanten die altijd dezelfde paden volgden. Op de kaartjes stonden aanwijzingen als ‘piano spelen met één vinger’, ‘gebruik een oud idee’, ‘doe de afwas’ of ‘doe niet je best’.
‘Change the order’ zou Eno zelf ter harte nemen als hij ooit de muziek van Laurie Anderson mixte en besloot haar stem op de voorgrond te zetten, en niet de ritmesectie, zoals gebruikelijk. Alle muzikanten met wie Eno als producer samenwerkte ontvingen de kaarten: David Bowie, Coldplay, U2.
De Schuine strategieën zijn te koop (nu ook als app) en worden nog steeds gebruikt. Zo zei muzikant Sufjan Stevens dat hij tijdens het opnemen van zijn laatste album zijn routines en vastgeroeste ideeën van zich had afgeschud.
9:50 uur. Angst om te vliegen
In 1978 maakte Eno het album Muziek voor luchthavensmet andere woorden Omgeving 1. Er zouden nog drie delen volgen en Eno lanceerde zijn eigen genre: ‘ambient’, oftewel omgevingsmuziek, bedoeld voor de openbare ruimte. Zelf had hij op een vliegveld behoefte aan rustgevende muziek, vanwege zijn vliegangst.
‘Ambient’, zo dacht hij, zou zowel vermakelijk als ingetogen zijn, het zou rustgevend moeten zijn en een gevoel van ruimte moeten geven. De nummers duurden soms twintig minuten en de popstructuur ontbrak. Op een zacht ‘sfeervol’ bed van tapeloops legde hij dunne pianoklanken die herhaald werden, met hier en daar wat meditatief neuriënd gezoem.
Zijn muziek kreeg in de jaren zeventig niet veel respons, maar werd een groot succes in het housetijdperk van de jaren negentig. Om even te ontsnappen aan de housebeats wilden muzikanten als The Orb en Aphex Twins ontspanning bieden met een eigen versie van ambient, zodat het publiek kon ontspannen in zogenaamde ‘chill-out’ ruimtes – en deze waren ook bedacht door Eno noemt het, zoals gezegd, op een gegeven moment ‘stille clubs’.
Ambient is inmiddels een gevestigde stroming, met takken als ambient pop, ambient dub, dark ambient en acht uur durende soundscapes, te beluisteren op YouTube. En het bleek nuttig tegen vliegangst: de muziek van Eno werd inderdaad op verschillende luchthavens gedraaid.
9.40 uur en 13.05 uur. David Bowie
U2 geeft momenteel een reeks concerten in Las Vegas, in een spectaculair nieuw gebouw, The Sphere. Ze spelen het album in zijn geheel Achtung Baby, uit 1991. Eno produceerde dit album, dat wordt beschouwd als een van de beste werken van U2. Het was Eno die geluiden en effecten toevoegde die rockband U2 tot dan toe niet had gebruikt. Zo overtuigde hij drummer Larry Mullen ervan dat een knetterende onderstroom van elektronische beats welkom zou kunnen zijn.
Als producer – van David Bowie, Talking Heads, Fred Again.., Coldplay, Paul Simon – slaagt hij er vaak in om artistieke allure te geven aan de popster, en sterrenkwaliteit aan meer experimentele bands.
Talking Heads groeide uit van een haveloze new wave band naar een internationaal funksucces nadat Eno de groep kennis liet maken met de muziek van de Nigeriaanse Fela Kuti, die albums als Angst voor muziek En Blijf in het licht.
Hij had een lange werkrelatie met Bowie. Voor Laag (1977) stelde hij het gebruik van synthesizers voor voor een ‘dromerig effect’, dat Bowie omarmde.
Soms was er onenigheid. Terwijl Eno eindeloos zorgvuldig de ‘sonische’ plaatsing van overdubs van gitaartracks en zijn eigen synthpartijen afwoog, dachten Bowie en coproducent Tony Visconti dat hij niets deed. Uiteindelijk waren ze zeer tevreden, bijvoorbeeld met het ongewoon lange intro van ‘Sound and Vision’ met de door Eno ingezongen ‘doo-doo’-klanken.
De laatste keer dat Bowie en Eno samenwerkten, was op 1.Buiten (1995), een duister verhaal over een cyberpunkdetective, ondersteund door industrial rock, elektronica en ambient. Met een zwanenzang Zwarte ster het is een van de meest gewaardeerde albums uit Bowie’s meest recente oeuvre.
23:58 uur La Seine Musicale
En dan staat hij donderdagavond op het podium van La Seine Musicale in Parijs voor het derde concert van zijn Europese tournee.
Net als aanstaande zaterdag in Utrecht zal hij hier aanwezig zijn Het schip (2016), zijn zesentwintigste studioalbum. Het schip is een sfeervolle compositie, uitgevoerd door het Baltic Sea Philharmonic Orchestra, samen met verschillende acteurs en vocalisten. Eno zingt ook zelf.
In de tussentijd zou hij kunnen nadenken over de situatie in de wereld. Eno is zijn hele leven betrokken en activist geweest. Sinds de jaren negentig is hij supporter van de organisatie War Child, die kinderen in oorlogsgebieden, zoals destijds Bosnië, onder meer met muziek probeert te helpen. Hij neemt deel aan demonstraties tegen oorlog, zoals recentelijk in Afghanistan, Syrië en Oekraïne. Ten tijde van het Eurovisie Songfestival in Israël in 2019 sprak hij zich uit over de situatie en de mensenrechten van Palestijnen.
De sfeer van de muziek van Het schip is volgens Eno geladen. Hij maakte het album uit bezorgdheid over de oorlogsdreiging. Voor het live optreden wilde hij met nieuw talent aan de slag, voor nieuwe inspiratie en daarom koos hij voor het Baltische Zeeorkest, een enthousiaste groep jonge muzikanten.
Brian Eno en het Baltische Zeefilharmonisch Orkest. 28/10 TivoliVredenburg, Utrecht.
