Ik zie steeds vaker mensen in mijn tijdlijn klagen over de vele TikTok-filmpjes waarin jongeren zich identificeren als autistisch of ADHD. Dat een tiener onder een video over ‘autistische kenmerken’ schrijft dat ze deze allemaal in zichzelf herkent – zelfs een hekel heeft aan het dragen van sokken – wordt als problematisch gezien.
De verontwaardiging concentreert zich meestal op de manier waarop deze individuen concepten uit de psychologie misbruiken en zo willekeurig gedrag aan een stoornis toeschrijven. Het woord ‘pseudowetenschap’ wordt meestal snel rondgegooid.
Ook de professionele media schrijven bezorgd over hoe jongeren gretig DSM-5-concepten op sociale media rondgooien en wel of niet aan zelfdiagnose doen. RTL Nieuws kopte in mei met ‘Jongeren stellen zelf diagnose via TikTok: ‘Als je dit herkent, heb je ADHD’. In NRC Vorige week verscheen een artikel waarin het onjuiste gebruik van begrippen uit de psychologie (therapietaal) op sociale media wordt uitgelegd aan de hand van de lezing: “De afgelopen vijf jaar hebben tieners 40 procent minder gelezen. Die tijd brengen ze nu vaak door op sociale media, waar de taal van de therapie de dominante taal is voor het vormen van zelfinzicht.” Een nogal opmerkelijke conclusie, aangezien online communities voor neurodivergerende mensen vaak verhitte discussies voeren over welke nieuwe karakters autistisch zijn. Dit is hoe de zaken op Reddit verhit raken wanneer kamp A beweert dat Hermelien er niet meer is Harry Potterboeken is autistisch – en kamp B ontkent dat.
Door anderen neurodivergieën wie ik volg op Twitter en Instagram, ik heb mijn eigenwaarde gevonden
Neurodivergent is de term die de makers van deze video’s vaak voor zichzelf gebruiken. Wetenschappers bedoelen: iemand met een brein dat anders werkt dan gemiddeld. Autisme, ADHD, dyslexie, dyscalculie, hoogbegaafdheid en hooggevoeligheid vallen allemaal onder die overkoepelende term.
Wat opvalt aan de bezorgde reacties op jongeren die terminologie losjes uit de psychologie overnemen, is dat deze jongeren zelf nooit iets gevraagd wordt. Ze zijn altijd geschreven vanuit het perspectief van zorgverleners, die zien dat jongeren met hun concepten aan de haal gaan.
Zelfkennis, acceptatie, eigenwaarde
Hoe is het voor neurodivergerende mensen om op sociale media te zijn? Ik sprak hierover met vijf mensen met een psychische diagnose. Hieruit heb ik geleerd dat hoewel artikelen vaak verwijzen naar onzinnige en triviale TikTok-video’s over geestelijke gezondheid, neurodivergerende mensen die op zoek zijn naar gelijkgestemden er gemakkelijk langs kunnen manoeuvreren. Een beetje zoals je automatisch een vervelende influencer uit je feed swipet.
Sommige neurodivergerende individuen zoeken erkenning binnen een nichegemeenschap op sociale media, terwijl anderen zich daar helemaal niet mee bezig houden. En er zijn ook heftige discussies, bijvoorbeeld over de vraag of het wel of niet verstandig is om heftige ervaringen zonder waarschuwing te delen.
Als je hen vraagt wat ze uit sociale media halen, zijn de woorden: zelfkennis, acceptatie, eigenwaarde, herkenbaarheid en steun.
Ook helpen de video’s om de manier waarop ik met mezelf om kan gaan verder te ontwikkelen en welke tools ik hiervoor kan gebruiken
De 26-jarige Kim Plaizier uit Rotterdam komt automatisch video’s over geestelijke gezondheid tegen op haar tijdlijn. Bij haarzelf is ADHD en een autismespectrumstoornis (ASS) vastgesteld. “Films over mijn diagnose zorgen ervoor dat ik me minder alleen voel”, schrijft ze in een privébericht. “En ze helpen ook om verder te ontwikkelen hoe ik met mezelf om kan gaan en welke tools ik daarvoor kan gebruiken. Ik voel me niet echt onderdeel van een online community, maar door video’s te bekijken en daarop te reageren, helpen we elkaar om ons minder alleen te voelen en meer zelfkennis en acceptatie te krijgen.”
Ook Liza van de Ven (30) uit Neunen kreeg de diagnose ASS en ADHD. “De geestelijke gezondheidszorg is nog steeds erg negatief. Al op jonge leeftijd leerde ik wat ik als autistisch persoon niet kon in plaats van wat ik wel kon. Het internet heeft mij zoveel meer informatie gegeven. Door anderen neurodivergieën wie ik volg op Twitter en Instagram, ik heb mijn eigenwaarde gevonden.”
De positieve ervaringen van deze mensen worden soms vergeten in het debat over geestelijke gezondheid op sociale media. Dat sluit niet uit dat er in deze gemeenschap veel desinformatie en kwetsende opmerkingen rondgaan, zegt Kim Plaizier. “Het is soms heel moeilijk om mensen die nog aan het begin van hun acceptatiefase staan, te zien praten over hun negatieve ervaringen en intens rauwe emoties.”
Emancipatie beweging
Tegelijkertijd bieden toegankelijke platforms als TikTok, Twitter en Instagram mensen een manier om van zich te laten horen. In die zin heeft internet een emancipatorische werking.
Dankzij het Worldwide Web konden mensen vanaf de jaren negentig communiceren met getypte teksten – een toegankelijke en vruchtbare manier voor gelijkgestemden om elkaar te vinden en ideeën uit te wisselen. “Uit die vroege autistische sociale groepen van de jaren negentig ontstonden een autistische cultuur, beweging, zelfbehartiging en de bewering dat autisme een geldige bestaansvorm is (geldige manier van zijn)”, aldus een wetenschappelijk artikel in het psychologietijdschrift Grenzen in de psychologie Dat is gebaseerd op een breed scala aan onderzoek uit het veld.
Vergeleken met de kinderschoenen van het online sociale leven is het huidige TikTok een geëvolueerde versie op steroïden, waarin gebruikers worden gebombardeerd met virale video’s. Critici wijzen terecht op de verslavende werking die likes en reacties op sociale media kunnen hebben. Op zoek naar het volgende dopamineshotje delen makers nog meer video’s die een grote kans hebben om viraal te gaan. Algoritmen kunnen mensen bijvoorbeeld aanmoedigen om zich te identificeren met een psychische aandoening, of ze die nu daadwerkelijk hebben of niet.
Maar in het publieke debat over dit onderwerp is het goed om hieraan herinnerd te worden: de zelfdiagnoses op TikTok werden voorafgegaan door een online emancipatiebeweging van neurodivergerende mensen, mede mogelijk gemaakt door de inmiddels gefragmenteerde sociale media.
Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 13 oktober 2023.
