Hoe moet je de Bijbel eigenlijk lezen? Prof. Dr. Eep Talstra (77) is als bijbelgeleerde zijn hele leven hier mee bezig. Nu is er het boek De Bijbel als biografie van God en mensen. “De normale, alledaagse nieuwsgierigheid naar het lezen van de Bijbel is verloren gegaan.”
Eep Talstra is voor de lezers ervan Friesch Dagblad – en eerder Christelijk weekblad – is een vertrouwde naam geworden. Via artikelen in de rubriek Leerhuis waarin hij stap voor stap door de verschillende boeken van de Bijbel gaat. Velen leerden meer over de teksten uit Zacharia of Exodus dan ze ooit deden – of hadden kunnen vermoeden dat dit ook in de tekst tot uiting kwam. “Ik hoor wel eens dat mensen het twee keer moeten lezen, maar dat beschouw ik als een compliment.”
Niet alles is “in één zin uit te leggen”, dat weet Talstra als geen ander. Op de dag van het interview begon hij thuis in Nieuwegein “met de krant”, maar hij leest elke dag de Bijbel. “Ik ben er ook elke dag professioneel mee bezig, dus ik kan geen goed model zijn voor de ‘normale Bijbellezer’. Voor mij zijn persoonlijk en professioneel met elkaar verweven. Ik heb ooit op een conferentie een Hebreeuwse kwestie uit het boek Job besproken en een een week later hield ik er een preek over.”
Recyclingproject
Hij zet in De Bijbel als biografie van God en mensen hoe de Bijbel, zoals miljarden mensen die lezen, ontstond. Het was er niet als een geopenbaard Woord van God, zoals in bepaalde kerkelijke kringen wordt geloofd en gepredikt. “Je kunt het zien als een recyclingproject. Generaties schreven en herschreven religieuze teksten, bespraken nieuwe levenservaringen en hergebruikten regelmatig bestaande teksten in nieuwe composities in een nieuwe context elders in de Bijbel. Zelfs woorden van God zelf.”
Dankzij collega-theoloog Kees van der Kooi is het huidige boek nu verkrijgbaar. “Hij duwde mij in die richting. Jaarlijks hadden we altijd lange discussies op het strand van Terschelling. We waren er allebei van overtuigd dat er in de theologie een kloof bestaat tussen bijbelgeleerden die zich strikt met de taalkunde bezighouden, en aan de andere kant de dogmatici en systematische theologen die ‘het gesprek over God en onze eigen tijd’ willen voeren.”
Vaak is dit zelfs een struikelblok bij het openlijk verkondigen van God. “Ik heb een aantal collega’s die uitstekend werk doen op hun vakgebied, maar als ze op de kansel moeten staan, durven ze dat niet. Als het echt over God moet gaan, ‘vinden ze dat te veel gevraagd.’” Ook Talstra komt het tegen: “Predikers die ver van het vaderland prediken, maar van wie je denkt: heb je die tekst eigenlijk wel gezien? of gelezen? Dat verschil is heel groot.”
Troost
Voor zijn werk als Bijbelonderzoeker, maar ook voor het voorbereiden van een preek, kijkt hij altijd eerst naar de oorspronkelijke talen, Hebreeuws en Grieks. “Ik zou graag willen weten wat daar staat vergeleken met de ‘echte Bijbeltekst’, hoe dat tot stand is gekomen.”
Is hij geschokt door de manier waarop mensen, ‘gemiddelde gelovigen’, de Bijbel lezen? “Ik weet dat de meeste mensen dat beroepsmatig niet kunnen, omdat ze daar niet de opleiding voor hebben. Ik kan heel goed meevoelen met de behoefte van mensen om tijdens het lezen van de Bijbel iets over God en over hun eigen bestaan te horen. Maar ik schrik soms wel van de theologische traditie en hoe deze met teksten omgaat.Ik ben een liefhebber van barokmuziek en vorig jaar ben ik naar een optreden van de Messias van Händel. Dan klinkt Jesaja 40: ‘Troost, troost mijn volk’. Dat is het eerste waar mensen vaak over praten als het om geloof gaat: ik heb troost nodig . Ik begrijp dat – en dat hebben we allemaal nodig – maar dat is weer een nieuwe fase in een veel langer verhaal.”
Tot zijn schrik wordt er soms gegoocheld met teksten in de kerkelijke traditie. “Het bekende citaat van Job: ‘Ik weet dat mijn Verlosser leeft’ wordt dan ineens gecombineerd met het verhaal van Jezus’ opstanding. Als vrome levenshouding kan ik dat heel goed volgen, maar als bijbelgeleerde niet, want Job doet dat niet. praat daar helemaal niet over.”
‘Verdwaal niet’
Talstra was bijzonder hoogleraar Bijbel en computer en vervolgens hoogleraar Oude Testament, beide keren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij publiceerde vele studies op het grensvlak van de Hebreeuwse taalkunde, exegese (Bijbelinterpretatie, red.) en Bijbelse theologie. Hij wil – ook met zijn nieuwste boek – verder gaan ‘dan de standaardkritiek dat de kerk heel gemakkelijk met de Bijbel omgaat’.
“Die kritiek heb ik wel, maar ik wil de kerk – en ook het geloof – niet kwijt. In dit boek heb ik gezocht naar een manier om recht te doen aan mijn vak en tegelijkertijd het gesprek tussen God en mensen te bevorderen.”
Hij gaf zijn boek de titel De Bijbel als biografie van God en mensen . Is dat verhaal, die biografie af, of wordt er nog aan geschreven? “We hoeven het niet nog een keer te doen, maar we gaan er wel mee door. Het is niet zo dat het bij Openbaring stopte. Het verhaal gaat verder. Ik geloof in de daadwerkelijke interactie tussen God en mensen. God is in de teksten aanwezig als iemand.”
Daarom wijst Talstra ook op het belang van bijbelstudie, wat voor hem “een ambacht” is dat het verdient om gevolgd te worden. “Ik zou graag willen dat mensen wat studie van de Bijbel zouden doen.” De bijdragen in de Friesch Dagblad ook mensen hielpen mee, zo hoorde Talstra vaak uit de reacties. ‘Nu kunnen we nog een stap verder gaan’ of ‘We hebben iets meer toegang gekregen tot de Bijbel.’
Spirituele rondleiding
Kan hij met een open geest naar de preek van een collega luisteren terwijl hij in de kerkbanken zit? Hij lacht. “Dat hangt er een beetje van af… Soms heb ik daar echt bewondering voor en soms denk ik: ‘een avondje studeren kan geen kwaad’. Als mensen heel spiritueel te werk gaan en nauwelijks iets met de Bijbel doen, irriteert dat mij. Maar natuurlijk ben beroepshalve niet in de kerk. Die predikant doet geen examen bij mij. Er is veel ruimte. Ik heb veel respect voor de manier waarop predikanten een tekst kunnen verbinden met de actualiteit. Dan denk ik: ‘Nou, daar had ik zelf nog niet aan gedacht’.”
Nog steeds preekt hij zo’n zes tot zeven keer per jaar. “In mijn eigen gemeente, in Nieuwegein, treed ik af en toe op als invaller. Ik ben nu 77 en heb veel gepredikt, maar ik heb ook een paar ziektegevallen gehad, waaronder kanker en hartfalen. Ik doe nu de dingen die ik kan doen, en dat is het dan ook.”
Als het gaat om Bijbelboeken die Talstra’s favoriet zijn, is dat in de loop der jaren veranderd. ‘Ik werk al jaren met Kings en Jeremiah – en daarvoor Friesch Dagblad natuurlijk met Exodus. En nu studeer ik Deuteronomium. Die laatste twee Bijbelboeken verrassen mij altijd, omdat je ziet hoe hard mensen daadwerkelijk vechten om het leven draaiende te houden.”
“Bij Exodus roept iedereen altijd: ‘Dat is een mooi boek over bevrijding.’ Dat klopt, maar dat geldt alleen voor de eerste twintig hoofdstukken. Dan gaat het over de opzet van de eredienst. Wat mij altijd verbijstert is dat als Mozes al die instructies heeft gehad om de tabernakel in te richten, je dan de aflevering krijgt van de gouden kalf. God zegt dan eenvoudig: ‘Ik wil stoppen, ik doe het niet meer!’ Dan krijg je een hele spannende discussie tussen God en Mozes over hoe nu verder, en Mozes weet God ervan te overtuigen dat hij echt mee moet gaan.”
Talstra leest dan dat soort ‘intense emoties en ruzies’ voor. ‘Pas als Mozes en God hebben uitgevochten, zal de bouw van de tabernakel beginnen. Dus sleepten ze de poorten van de hel weg van het feit dat deze nog gebouwd zou worden. Dat is een echte thriller. Mensen lezen de Bijbel vaak als religieuze informatie, maar de spanning in zulke Bijbelboeken is enorm.”
Hij zou het leuk vinden als mensen daar meer ruimte voor zouden maken, voor dat gevoel van verwondering. ‘Dat mensen ontdekken: ‘oh, dat staat er’. Wat is er mis met ons dat het lezen van de Bijbel zo weinig nieuwsgierigheid heeft? Ik denk dat we de afgelopen eeuwen iets verkeerd hebben gedaan in kerk en theologie. Dat het gevoel van heiligheid voor Gods Woord wint het van de nieuwsgierigheid. We hebben zelf een stukje matglas voor de Bijbel gezet, met de nadruk op het zeer liturgische en spirituele karakter ervan. De normale, alledaagse nieuwsgierigheid naar de Bijbel zou terug moeten komen.”
De Bijbel als biografie van God en mensen. Geschiedenis en hergebruik van teksten , door Eep Talstra, Amsterdam University Press, 29,90 euro. Het boek is vanaf vrijdag verkrijgbaar
