Nog net op tijd een gelauwerd schrijver

“Hij komt eraan”, verzekerden we iemand van de organisatie. Tien minuten later was het zeker: ‘ja, ja, de auto komt nu de straat op, hij komt er’. Het was 14 november 2019 en de man die we een uur later zouden bekendmaken als winnaar van de Bookspot Literatuurprijs – zoals wij als juryleden wisten – zou ternauwernood aanwezig zijn bij de prijsuitreiking. Dat was lange tijd onzeker. Ook toen waren er al barsten in de gezondheid van Wessel te Gussinklo en duurde een reis vanuit Zeeland behoorlijk lang. Maar toen hij die kamer in de Haagse bibliotheek binnenkwam, was de opwinding groot.

Te Gussinklo heeft misschien moeite met lopen, maar het roken ging gewoon door. Ook in die kamer. Iemand van de organisatie kwam verbijsterd op hem af. “Meneer, u mag hier niet roken.” Gussinklo negeerde de aankondiging op een vriendelijke, in plaats van op een harde manier: ‘O ja,’ en hij ging vrolijk door met roken.

Op het podium vroegen ze hem vervolgens wat hij zou doen met het geld dat hij zou ontvangen als hij op de shortlist stond. ‘O, koop een tweedehands auto, mevrouw.’ Toen hij even later het tienvoudige van de prijs ontving omdat hij naast de troostprijs ook de hoofdprijs had gewonnen, wist hij niet meer waar hij die vandaan haalde en werd hij kortademig. Hij zou een gloednieuwe auto kunnen kopen. Het kon haast niet anders, althans dat was de eerste keer in zijn leven. Hij was bijna tachtig.

Wessel te Gussinklo, die afgelopen woensdag op 82-jarige leeftijd overleed, is ternauwernood een gelauwerd schrijver geworden, zou je kunnen zeggen. Nou, er was al lof voor zijn eerste twee boeken, De verboden tuin (1986) en De opdracht (1995), maar hoe laat hij zijn debuut maakte en hoe lang het daarna nog lang stil om hem heen werd – afgezien van een aantal essays en verhalen. Maar ongeveer tien jaar geleden nam het momentum plotseling toe. De vijf romans die vanaf dat moment verschenen – Zeer helder licht (2014), De teruggekeerde bloem (2017), De hoogstapelaar (2019), Op weg naar De Hartz (2020) en (geschreven in zijn jeugd) De expeditie – behoren tot de meest interessante werken die de afgelopen decennia in de Nederlandse literatuur zijn verschenen.

Culturele jihadist

Te Gussinklo zei ooit in een interview met deze krant dat hij zichzelf lange tijd zag als een ‘culturele jihadist’, als iemand die de gevestigde cultuur wilde aanvallen in plaats van bevestigen. Hij was geen schoonheidsspecialist. Wat je over hem leest getuigt van een enorme loyaliteit aan wat het (voor hem) betekent om daar te zijn, zoals David Foster Wallace ooit de literatuur samenvatte. En dat is ongemakkelijk – al valt er ook veel te lachen.

Verlangen, tekortschieten, boos zijn, in de steek gelaten of vernederd, er was geen schrijver in Nederland of België die je het allemaal zo goed kon uitleggen. ongeverfd en gooide het werkelijk onder de voet. Hij is gevormd door talloze schrijvers (Sartre, Mulisch, om er maar een paar te noemen), maar hij kan het beste worden gekarakteriseerd als een Nederlandse Dostojevski. Wie erin De teruggekeerde bloem leest hoe de verteller diep wordt gekleineerd bij de presentatie van het boek van een concurrent, die zich waant in de beroemde restaurantscene in Aantekeningen uit de ondergrond.

De kern van Te Gussinklo’s schrijven is echter zijn zogenaamde Ewout Meyster-cyclus, die hij aftrapte met zijn debuut De verboden tuinvoorzag krachtvoer van de vette, meedogenloze De opdrachtvoorzag muziek van de superieure jazzmix De hoogstapelaar en die hij drie jaar geleden afsloot met de Faustiaanse mannenstudie, die ook voor jongeren buitengewoon boeiend is Op weg naar de Hartz. Die cyclus omvat ongeveer twintig jaar uit het leven van een jongen en een jongeman. Het is superieure, diepgaande literatuur, gegoten in een vloeiende, bedwelmende stijl. Daarom bestaat dit medium, je denkt als je het leest, er is geen ander net dat dit kan vastleggen.