Componist en performer Meredith Monk: ‘Ik wil de gloed van de wereld wil tonen’

Het werk van Meredith Monk is een wereld zonder taal: een wereld van beelden, geluiden en stemmen, vooral haar eigen stem, maar dan zonder woorden. Terwijl de welbespraakte en belezen Monnik zelf beslist een ‘taalmens’ is, geeft zij toe aan de Oude Kerk in Amsterdam. Het is een paar dagen voor de opening van de multidisciplinaire overzichtstentoonstelling Meredith Monk: Bellendie vanaf dit weekend vijf maanden in de Oude Kerk te zien is. Roeping is in nauwe samenwerking met Monk samengesteld door Beatrix Ruf, directeur van de Hartwig Art Foundation. Zaterdagavond treedt Monk zelf op met twee zangers van haar Vocaal Ensemble.

“Woorden zijn zo scherp. Ze zeggen precies wat ze zijn. Ik zie mezelf meer als een dichter van de zintuigen. Toen ik voor het eerst begon, in de jaren zestig in New York, waren het juist de dichters die begrepen wat ik deed”, zegt Monk, klein en zwak maar heel vitaal, terwijl ze door de kerk loopt. “Als mensen vertellen we elkaar voortdurend over onze ervaringen – één stap verwijderd van de ervaring zelf. In mijn kunst laat ik dat filter achterwege. Ik probeer dichter bij de onnoembare, de woordeloze spirituele essentie van de dingen te komen. Als ik met mijn groep in Syrië optreed, hoeft er niets vertaald te worden, het is communicatie van hart tot hart.”

Meredith Monnik

Roeping is het eerste overzicht van het werk van Monk, zegt Beatrix Ruf, terwijl ze eerder die middag de tentoonstelling in aanbouw laat zien: “Eind jaren negentig wijdde het Walker Art Center in Minneapolis zich in een tentoonstelling van performancekunst van Merce Cunningham, Bill T. Jones en Meredith, zij waren hierin echte pioniers. Maar daarna kwam er niets meer. Wij springen in dat gat.”

Drie videowerken zijn te zien op drie grote schermen in verschillende hoeken van het kerkschip, en in subtiele dialoog daarmee. De video’s spelen in een loop, maar het begeleidende geluid beweegt zich periodiek door de kerk: in een cyclus van een uur hoor je afwisselend de muziek van Handmandala, handreflectie En Roterend heiligdomen de solo gezongen door Monk Offer. “Het idee is dat je door de muziek wordt ‘geroepen’”, zegt Ruf. “Het is een soort schattenjacht.”

Ook jouw kijk op werk verandert voortdurend. In kleinere ruimtes zijn diverse ‘heiligdommen’ ingericht, reflectieruimtes waarin ook installaties te zien zijn. Monk ontwikkelde het idee van deze heiligdommen in de jaren zeventig, als een soort slot tussen de hectiek van New York en haar vaak verstilde optredens. Het concept emancipeerde zichzelf van de veranda naar een onafhankelijke installatie. Voor de tentoonstelling zijn haar legendarische opera’s te zien Groeve (1976) en ATLAS (1991) omgevormd tot installaties waarin je als bezoeker je eigen verhaal kunt creëren. De mooie Hemelvaartsliederen (2008) is in zijn geheel te zien in de Sebastiaankapel, waar de hoge wenteltrap in de hoek een prachtige visuele rijm geeft met de spiraalvormige beweging in de video.

Rode werklaarzen

Beatrix Ruf straalt met haar telefoon als ze het heiligdom binnengaat Sap, waar nog geen licht is geïnstalleerd. Het is warm en gezellig. Via een opening tussen horizontale boomstammen kijken we een kamer vol rode werklaarzen binnen. Daarboven hangt een sterrenhemel van mondharpen, en op de achterwand hangen afbeeldingen van de kamers waar Monk de voorstelling uitvoerde, zoals het Guggenheim in New York.

“In haar werk maakt Meredith altijd een beweging van het individuele naar het collectieve, van het planetaire naar het cellulaire niveau. Die beweging tussen micro en macro maak je als bezoeker ook als je vanuit het enorme open kerkschip deze intieme ruimtes betreedt”, zegt Ruf.

“O, die schoenen!” Monk lacht even later. Ze haalde ze overal vandaan en verfde ze zelf rood op haar hok in Tribeca, waar ze nog steeds woont: “Ik deed alles zelf in die tijd.” De schoenen in de Oude Kerk zijn de originele schoenen die tijdens de optredens werden gedragen. Dat ze rood zijn is geen toeval, het is een terugkerende kleur in het oeuvre van Monk: “Het is bloed, zuiverheid, kracht, maar ook gevaar. Het is de energie van de feniks die opbrandt en uit zijn as herrijst. Het is transcendentie.”

Bijenwas

Ook de grote piramide bij de ingang is felrood. Hier kunnen bezoekers hun kostbare bezittingen achterlaten, die vervolgens in bijenwas worden bewaard: Archeologie van Amsterdam De installatie heet een nieuwe versie van Monks klassieker Amerikaanse archeologiewaar ze speciaal voor gemaakt zijn Roeping gemaakt. Die bijenwas, symbool van verbondenheid in de natuur, verbindt het werk De politiek van een rustig heiligdom aan de andere kant van de kerk, waar twee imkers met videoschermen op hun gezicht in rood licht baadden.

Monk is graag in Nederland. Haar meest recente werk, Indra’s net, ging afgelopen zomer in première op het Holland Festival en vorig jaar was ze te zien op het Rewire Festival. De band is ook persoonlijker: haar partner, de in 2002 overleden danseres en choreografe Mieke van Hoek, is geboren in Goirle bij Tilburg. De eerste keer dat Monk de bosrijke natuur van Brabant zag, was ze verbaasd: “Is dit ook Nederland? Dat wist ik helemaal niet. En sowieso het licht, dat is hier echt iets bijzonders. Het geeft alles een bepaalde glans.”

Alternatieven

Die glans heeft Monk zelf ook, met haar stralend alerte blik, en het kenmerkt haar werk: “Prestatiekunst is een sjabloon voor de mogelijkheden van menselijk gedrag. Mijn werk toont alternatieven voor het gedrag dat we dagelijks overal zien. Het nieuws is verschrikkelijk, het verlamt je. Sommige van mijn eerdere werken hadden een politieke of feministische lading, maar nu denk ik dat het niet nodig is om zo openlijk op de wereld te reageren. Ik maak geen pamfletten. Ja, je zou kunnen zeggen dat ik de glans van de wereld wil laten zien.”

Roterend heiligdominclusief een compilatie van roterende silhouetten van gezichten, staat op zichzelf, maar is er ook onderdeel van Indra’s net. Die voorstelling vormt het slotstuk van Monks trilogie over de relatie tussen mens en natuur, die begon met Namens de natuur En Mobiele liedjes. “Toen ik ermee bezig was, dacht ik: wie ben ik om namens de natuur te spreken? Maar eigenlijk gaat al mijn werk daarover: over wat het betekent om mens te zijn op aarde. Ik wil muziek maken die nuttig voor je is in je leven. Muziek is gemaakt om te gebruiken, daar ben ik van overtuigd. De kunstenaar Jacki Apple wilde vorig jaar sterven terwijl zij op weg was Rotatie luisterde. Dat vond ik heel eervol en heel mooi.”