/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data113788148-1eee93.jpg)
Met een buik van 23 weken zwanger verdedigde Lotte Eijkenboom (32) in februari haar proefschrift. Dokter en moeder. Al op jonge leeftijd wist ze dat ze allebei gelijk wilde zijn. Met een tweede kind op komst en een PhD-project achter de rug is deze droom werkelijkheid geworden. Maar de dokter in Eijkenboom weet als geen ander dat ze geluk heeft gehad. Zwanger worden is niet voor iedereen gemakkelijk.
Ze werkte drieënhalf jaar als vruchtbaarheidsarts in het Radboud Universitair Medisch Centrum in Nijmegen. Op haar spreekuur zag zij vrouwen die om uiteenlopende redenen niet zwanger konden worden. Maar ook vrouwen die nog niet eens over die grote keuze hadden nagedacht, en te horen kregen dat ze kanker hebben. “Met zo’n diagnose staat je hele leven op zijn kop”, zegt Eijkenboom. “Stel je voor dat de oncoloog je meteen vertelt dat je zo snel mogelijk naar een gynaecoloog moet voor een gesprek over je kinderwens. Dat is heel intens.”
Krijgt de vrouw de vraag of ze haar eicellen wil laten invriezen, of zelfs een embryo? In het geval dat de kankerbehandeling met chemotherapie of bestraling haar onvruchtbaar zal maken. Soms is de kanker zo agressief dat daar helemaal geen tijd voor is. Of de vrouw is nog te jong om haar eicellen via een hormoonbehandeling te doneren. In zo’n geval, zegt Eijkenboom, kun je een stukje weefsel uit de bast van de eierstok invriezen.
Veilig vervangen
Eijkenboom deed de afgelopen vier jaar onderzoek naar dit laatste, eierstokweefsel. Hoop op veilig vruchtbaarheidsherstel na kanker heet haar proefschrift. Eijkenboom onderzocht hoe je bevroren eierstokweefsel veilig kunt vervangen bij een vrouw die genezen is van kanker. “Als patiënten weefsel laten invriezen, kunnen we niet uitsluiten dat daar ook tumorcellen in zitten”, legt Eijkenboom uit. Ze zocht daarom naar manieren om het weefsel buiten het lichaam schoon te maken: het vernietigen van de kankercellen, terwijl de eitjes in hetzelfde weefsel beschermd werden.
Dit heet zuiveren. Van sommige kankersoorten is bekend welke stof zeer geschikt is voor het vernietigen van tumorcellen. Zo werkt verteporfine – een medicijn tegen oogziekten – goed tegen leukemie en rhabdomyosarcoom, een tumor in spierweefsel. Everolimus – een medicijn dat de immuunreacties onderdrukt – werkt tegen Ewing-sarcoom, een vorm van botkanker. “Zo kun je voor elke vorm van kanker op zoek gaan naar een specifiek medicijn”, zegt Eijkenboom.
Maar het kan nog preciezer, ontdekte ze. Door gebruik te maken van zogenaamde DARPins. Dit zijn hele kleine eiwitten die in het laboratorium worden gemaakt en specifiek zijn ontworpen om één type membraaneiwit op een cel aan te vallen. In dit geval de tumorcel.
Vernietig van binnenuit
“Van sommige tumorcellen kunnen we de unieke ‘code’ ontrafelen, een soort slotje waar maar één specifieke sleutel in past. We kunnen dan een eiwit ontwerpen met een code die precies in dat slot past. We hechten een gif aan die DARPin. De DARPin bindt zich aan de tumorcel, het gif gaat naar binnen en vernietigt de cel van binnenuit.” Eijkenboom ontwikkelde deze methode samen met de afdeling biochemie. Ze hadden daar de DARPin-technologie al op de plank liggen, maar hadden er nog geen concrete toepassing voor gevonden.
Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn, een medicijn dat zo nauwkeurig en effectief is. In een petrischaaltje met tissue werkt het vrijwel perfect. Dit roept de vraag op of we met zo’n DARPin ook tumorcellen in het lichaam kunnen aanvallen. Eijkenboom is heel duidelijk, dat kan helaas niet. “Ja, deze eiwitten doen ook hun werk in het lichaam, maar daar lokken ze een sterke immuunreactie uit. Niet alleen de tumorcellen, maar ook de lichaamseigen cellen worden aangevallen. Daar krijg je veel bijwerkingen van.”
Handmatig besmetten met kanker
Eierstokweefsel met tumorcellen voor onderzoeksdoeleinden is zeldzaam, zegt Eijkenboom. Daarom moest ze handmatig gezond eierstokweefsel met kanker ‘infecteren’. De eierstokken die ze gebruikte, waren afkomstig van transgendermannen die een geslachtsaanpassende operatie ondergingen en hun eierstokken aan de wetenschap schonken. Ze haalde het weefsel uit de vriezer, liet het ontdooien en injecteerde met een heel klein, dun naaldje de tumorcellen in het weefsel. “Na een paar dagen kweken zie je automatisch de vorming van uitzaaiingen, kleine tumoreilandjes.”
Een grote medische doorbraak is er nog niet, benadrukt Eijkenboom. De resultaten van haar onderzoek zijn veelbelovend, maar volgens haar zijn we nog lang niet klinisch toepasbaar. “We weten nu dat we kankercellen in een petrischaaltje kunnen elimineren. Maar wat we nog niet weten is hoe het lichaam zal reageren als we dit gereinigde weefsel vervangen.”
Overdracht naar muizen, en dan misschien naar apen, kan ons vertellen of het eierstokweefsel gezonde nakomelingen voortbrengt. En je wilt weten of het weefsel volwassen eicellen kan produceren die geen afwijkingen vertonen. “Op basis van mijn resultaten gaan we ervan uit dat de producten die we gebruiken geen effect hebben op het nageslacht, maar dat moeten we eerst bewijzen. Als het ons lukt, hebben we inderdaad iets heel moois.”
