Schrijver Özcan Akyol aan tieners: ‘Zie lezen als een vorm van selfcare, als een investering in je hersenen’

Lezen was een keerpunt in het leven van Özcan Akyol (39) uit Deventer. Hij was achttien of negentien jaar oud toen hij kennis maakte met de literatuur. Zijn Turkse ouders waren analfabeet, als kind werd er nooit voorgelezen en het gezin woonde gescheiden in een wijk met voornamelijk gastarbeiders. Zijn Citoscore was hoog genoeg voor het vwo, maar hij kreeg toch MAVO-advies van de docent.

Gedurende zijn jeugd voelde Özcan zich onbegrepen. Hij zocht zijn toevlucht in de misdaad, sloot zich aan bij een bende brandkastkrakers en werd gearresteerd. In het detentiecentrum ontdekte hij zijn liefde voor boeken dankzij een vriendelijke bewaker. Ze openden een nieuwe wereld voor hem, een wereld waarin hij kon groeien. ‘Die gevangenbewaarder was een gids voor mij. Zo iemand wens ik iedereen toe. Dit kan een leraar, een bibliotheekmedewerker, een familielid, een buurman of een schrijver zijn. Het is een kwestie van opletten.”

Je bent al ruim tien jaar op een missie tegen dereading en bezoekt minimaal één middelbare school per week. Welk publiek tref je hier aan?

“Dat verschilt natuurlijk per school, ik kom overal, van vmbo tot gymnasium. Over het algemeen kun je zeggen dat het niveau steeds slechter wordt. Het belang van lezen wordt minder gepromoot. Op school en thuis. Ook wij volwassenen zijn ten prooi gevallen aan alle afleidingen, ook ouders en leerkrachten kijken liever Netflix of spelen spelletjes.

Tijdens gastlessen besteed ik altijd een kwartiertje aan het rechtzetten van alles. Er zijn veel studenten die niet meer begrijpen waarom lezen moet gebeuren, wat de functie ervan is. Dan moet ik ze – heel basaal – vertellen dat lezen goed is voor de algemene ontwikkeling, voor je sociale vaardigheden, voor je empathie, voor een beter ontwikkeld gevoelsleven. Die tieners lijken allemaal op elkaar. Dat is ook de reden dat je boeken moet lezen. Dan merk je dat je niet uniek bent en vind je troost voor je onbegrepen gevoelens die eigenlijk heel universeel blijken te zijn.

Iets anders dat opvalt: de kinderen van vandaag zijn nog steeds erg kinderlijk. Ruim tien jaar geleden waren ze veel vooruitstrevender. Daarmee bedoel ik hun vermogen om zich aan te passen, hun mond te houden en te luisteren. De kinderen van vandaag hebben moeite met stil zijn. Hun algemene kennis en historisch besef zijn ook slechter. Ze hebben geen idee waarom er in Nederland mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst zijn. Dan moet je ze echt uitleggen wat gastarbeiders zijn en dat dit niets met asielzoekers te maken heeft.”

Bijna een kwart van de vijftienjarigen is functioneel analfabeet. Hoe verdrietig ben je hierover?

“Heel somber. Ik begrijp niet hoe wij als samenleving dit zo lang hebben laten gebeuren. Dit is een gevaar voor de democratie. Als u informatie niet goed kunt beoordelen, hoe weet u dan welke partij voor u de beste keuze is? Als je brieven niet op hun inhoud kunt beoordelen, ben je makkelijk te misleiden.”

Wat moet er gebeuren om het tij te keren?

“We moeten studenten op de juiste manier raken. Ouders, onderwijs, de media, de culturele sector, de politiek. Studenten zijn zeker geïnteresseerd als ik een gastcollege kom geven. Iedereen is geïnteresseerd in verhalen. Een documentaire, een soap, een TikTok-verhaal, achter alles zit een verhaal. Hun honger naar verhalen is er nog steeds. Er zijn verschillende uitdrukkingsvormen en in sommige situaties zijn boeken beter. Ik zal nooit zeggen: verwijder je TikTok-account of zeg Netflix op. Het is ‘en, en’ en niet ‘of, of’.

Ik hoor vaak: ik heb geen tijd of ik kan me niet concentreren. Onzin. Als je vier uur kunt gamen, dan heb je tijd. Als je een serie hebt eetbuien Ook in een schietspel moet je opletten, anders schiet iemand je dood. Dit zijn excuses die je jezelf hebt gegeven of krijgt, omdat ik leraren dit ook hoor zeggen. Alsof ze zich daarbij neerleggen.

Het is ook een vorm van luiheid: lezen vergt een andere intellectuele inspanning dan het kijken van een serie. Nu zeg ik dit tegen jou, niet tegen studenten, want dan gaan ze kokhalzen.

Wat ik wel tegen ze zeg: zie lezen als een vorm van zelfzorg , als investering in je zelfontwikkeling. Dat is iets waar jongeren erg mee bezig zijn. Ik pas mijn taak aan: in de sportschool zorg je voor je lichaam, maar hoe investeer je in je hersenen, een belangrijk onderdeel van je lichaam? Als je lezen mentale oefening noemt, maak je het visueel en kruip je in hun hoofd. Een trend onder jongeren is ook dat alles loont: nou ja, een boek lezen loont.

Maar ik ga de wereld niet veranderen met een leuke middag met twee groepen van veertig studenten, ook al blijf ik dit nog dertig jaar doen. Lezen en literatuuronderwijs moeten door de politiek worden aangemoedigd. Om dereading tegen te gaan moet er een Deltaplan worden opgesteld. Op het middelbaar beroepsonderwijs is het inmiddels helemaal niet verplicht om literatuur te lezen. Dat is opmerkelijk. Met de verregaande robotisering van de samenleving is het handig om een ​​handleiding te kunnen lezen.”

Welk boek raad je tieners aan als hersenoefening?

“Ik ben van de school ‘het maakt niet uit wat je leest, als je maar leest’. Als je je hele leven alleen voetbalbiografieën leest, doe je fantastisch werk. Homerus geldt niet voor iedereen. Maar het is fijn als je een keuze hebt. Als een deel van de bibliotheek niet geschikt is voor jou, is er iets misgegaan.

Het is bijna onmogelijk om één boek te noemen dat elke tiener zou moeten lezen. Een meisje van vijftien is anders dan een jongen van twaalf. Als ik iets moet kiezen, zeg ik dat Birk van Jaap Robben.

We maken momenteel trouwens een zware tijd door, maar een boek lezen kan ook heel leuk zijn. Als je echt diep leest, kun je jezelf volledig verliezen in een verhaal. Lezen is ook ontspanning, lezen is ook vermaak.”

Het thema van de Magister Alvinus-lezing is ‘Wie aan zichzelf twijfelt, is pas echt eerlijk’. Wat is jouw boodschap in Sneek?

“Natuurlijk zit het belang van lezen er ook subtiel in verwerkt, maar de kern van mijn verhaal is: zoek naar je authentieke zelf. Aan de hand van mijn eigen geschiedenis als schrijver en presentator leg ik uit hoe je op verschillende momenten in je leven verschillende keuzes hebt. Het is erg verleidelijk om je te conformeren aan de verwachtingen van je familie, je vrienden en je klasgenoten. Maar als je alleen doet wat anderen van je verwachten, word je ongelukkig. Weet wat er voor jezelf te winnen valt in de wereld, weet dat je ook een andere kant op kunt gaan en zelf kunt beslissen welke kant je op gaat.”