Kun je als Nederlander afstandelijk blijven in het conflict tussen Israël en de Palestijnse gebieden? Of ontkom je er niet aan partij te kiezen? En hoe doe je dat? Twee theologen zoeken naar antwoorden.
Hoe moet je je in Nederland verhouden tot het geweld en de oorlog in Israël en de Palestijnse gebieden? De gruwelijke massamoord op Israëlische burgers door Hamas werd gevolgd door Israëls verwoestende geweld tegen Palestijnse burgers en een ongekende humanitaire ramp in de Gazastrook, met de raketaanval in het Al-Ahli-ziekenhuis voorlopig als dieptepunt. Volgens de Palestijnen kwam de raket uit Israël. Israël ontkent dat.
Het conflict vergroot ook de spanningen in Europa en Nederland en leidt soms tot bittere verdeeldheid. Welke kant moet je nu kiezen? Of moet je als buitenstaander afstand houden? Zijn wij eigenlijk buitenstaanders in Nederland en Europa?
“Afzijdig blijven is sowieso niet mogelijk”, zegt hij Mpho Tutu van Furth, Bisschoppelijk priester en remonstrants predikant in Amsterdam. “Een deel van het probleem is dat we vaak halve verhalen over dit conflict vertellen. Vervolgens doen we alsof Israël uit het niets is ontstaan en niet een gevolg is van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, en van de schuld die de westerse landen voelden omdat ze de Joodse bevolking aan hun lot overlieten.”
Het Westen deelt een deel van de verantwoordelijkheid
“Maar het land was al bewoond: de onafhankelijkheid van Israël was gebouwd op de Palestijnse ervaring van verdrijving en vlucht – de ‘catastrofe’, de Nakba. De tragedie is dat het Westen probeerde recht te doen aan de Joden, maar daarmee een nieuwe ramp creëerde. En het Westen draagt daar dan ook deels de verantwoordelijkheid voor. We kunnen niet doen alsof dit conflict buiten ons plaatsvindt. De oorsprong van Israël is ook onze geschiedenis.”
“Wat Europa moet doen is zijn schuld onder ogen zien. En zeg: dit is ons probleem en wij moeten het helpen oplossen. Zowel Israël als Palestina zijn ons probleem. Wij zijn degenen die dit allemaal in gang hebben gezet. We moeten onze verantwoordelijkheid nemen en actief aan de vrede werken. En dat betekent: werken aan gerechtigheid. Er kan geen vrede zijn zonder gerechtigheid.”
Een sluipende etnische zuivering
Janneke Stegeman, bijbelgeleerde en publieke theoloog: “Je hoort mensen vaak zeggen dat dit conflict ‘complex’ is. Het is. Maar ik denk vaak dat dat een excuus is om niet over gerechtigheid te hoeven praten. Israël heeft sinds de jaren zestig grote delen van de Westelijke Jordaanoever onrechtmatig bezet. Kolonisten, waarvan sommigen gewelddadig zijn, nemen steeds meer land in beslag, tegen alle afspraken in. Gesteund door de regering-Netanyahu, die een actief beleid voert van ‘het creëren van feiten ter plaatse’. In feite is er sprake van een sluipende etnische zuivering.”
“Er is niet alleen sprake van onrecht, maar ook van een enorm machtsverschil: Israël is een staat met een groot leger en wordt gesteund door vele andere machten, waaronder de VS. De Palestijnen hebben geen staat en zijn niet echt autonoom, zelfs niet in de weinige stukken land waar zij de macht hebben. Ze hebben ook geen eigen leger. Degenen die vrede willen, moeten iets doen aan de onrechtvaardige situatie en hun gebrek aan zelfbeschikking.
“In die zin denk ik dat je ‘partij moet kiezen’. Je kunt het verhaal niet beginnen met wat Hamas nu heeft gedaan en de geschiedenis en context volledig weglaten. Maar onze premier Rutte vond dat dit “niet het moment is voor context”. Hij zei dat hij achter Israël stond en achter zijn recht om zichzelf te verdedigen. Hij zweeg over het geweld van Israël. Dat vind ik schokkend.
Wij negeren de Palestijnse situatie
“De EU is een belangrijke donor van de Palestijnse autoriteiten, en Nederland heeft ook VN-resoluties tegen de Israëlische autoriteiten onderschreven nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever, maar als puntje bij paaltje komt steunt Nederland de Palestijnen niet. Nederland zegt nooit echt resoluut tegen Israël: je moet stoppen met het innemen van Palestijns land. Ook hebben wij de erbarmelijke situatie in Gaza jarenlang volledig genegeerd.
“Frans Timmermans zei: ‘we zijn in slaap gesust’. Hij doelde op berichten dat het rustig was in de Gazastrook. Dat kun je alleen zeggen als je niet naar de Palestijnen hebt geluisterd. In 2018 en 2019 hielden Palestijnen vreedzame protesten bij de grensovergangen tussen Israël en Gaza, de Grote Mars van Terugkeer. De reactie was bloedig en resulteerde in enkele honderden Palestijnse doden. Er kwam nauwelijks internationale reactie.”
Tutu van Furth: “Stel je voor dat je in Gaza woont en te horen krijgt dat je binnen 24 uur je huis moet verlaten. Kijk eens rond in je huis: wat neem je mee? Misschien is jouw huis of straat al gebombardeerd. Er is geen water en elektriciteit. Misschien ligt een familielid of buurman bedolven onder het puin en heb je geen tijd om hem uit te graven. Misschien heb je kinderen en weet je niet hoe je ze moet beschermen.”
“Ik vraag me ook af: hoe heeft de wereld dit kunnen laten gebeuren? Waarom was er niet onmiddellijk protest van alle westerse machten – wier geschreeuw echt een verschil zou maken? Als onze regeringen hun stem niet verheffen, betekent dit dat wij onze stem niet verheffen. Toch denk ik niet dat je ‘zo’ de kant van Palestina moet kiezen. Ik protesteer niet ‘voor Palestina’, ik protesteer tegen oorlog.
De giftige valkuil van het kiezen van partij
“We worden voortdurend in deze giftige val geleid door partij te kiezen. We kijken naar dit conflict en denken: moeten we een van de twee partijen steunen, en welke? Maar ‘partij kiezen’ is een recept waarbij we allemaal verliezen. Wij zijn allemaal Gods kinderen. Er is geen ‘wij’ en ‘zij’, er is alleen ‘ons’ en ‘wij’. Echte gerechtigheid is inclusieve gerechtigheid, voor ons allemaal. Ik weiger mee te gaan in de logica van oorlog.”
Stegeman: “De Israëlische minister van Defensie zei dat Israël in Gaza tegen ‘menselijke beesten’ vecht. Premier Netanyahu sprak deze week over een strijd van ‘beschaving tegen barbarij’. Palestijnen worden ontmenselijkt. Palestijns geweld is altijd ‘terroristisch’ en ‘barbaars’, maar die kwalificaties hoor je niet als een Israëlische soldaat of kolonist onschuldige Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever vermoordt – wat regelmatig gebeurt.”
“Er is niets beschaafds aan een bom uit een vliegtuig. Het geweld van Israël is niet minder ‘barbaars’. Maar in het Westen hanteren we vaak dubbele normen. Dode Gazanen roepen minder empathie op en zijn verder van ons verwijderd. Rutte zei in reactie op de Hamas-aanval: “We hebben niet vaak gezien dat dit conflict zich richtte op heel gewone mensen.” Dat is veelzeggend. Dichter Ramsey Nasr reageerde scherp: ‘Blijkbaar ziet hij de Palestijnen niet als gewone mensen’.”
Onlosmakelijk verbonden
Israël genoot bij de oprichting in Nederland grote steun. Ook daarna was er een hechte band, vooral van links. Dit voelde verwant aan de Arbeiderspartij die Israël regeerde en aan de vele socialistische kibboetsen. In de jaren zeventig en tachtig veranderde de stemming. Israël koos een rechtse koers en Nederland werd zich bewust van het lot van de Palestijnen. De politiek, vooral ter linkerzijde, werd kritischer ten aanzien van Israël.
Tegenwoordig zijn het de christelijke partijen die het meest pro-Israël zijn. Opmerkelijk, gezien de lange geschiedenis van jodenhaat in de christelijke kerken en theologie. Onderzoeker David Wertheim noemt deze christelijke wending tot het jodendom in zijn boek Waar gaat het over als we het over joden hebben? uit 2022 ‘een van de meest opvallende naoorlogse ontwikkelingen in de kerk’.
In de theologie werd rekening gehouden met christelijk antisemitisme; men zocht naar een ‘theologie na Auschwitz’. Vooral protestantse christenen ontdekten de ‘joodse’ wortels van hun geloof en verwierpen de ‘vervangingstheologie’. Hij verklaarde dat de kerk de plaats van het Joodse volk innam. De Protestantse Kerk in Nederland heeft een ‘onopgeefbare band met het volk Israël’ in de kerkorde verankerd.
Onder protestantse christenen bestaat hierop kritiek. Welke plaats heeft de staat Israël precies in dit verband? En hoe zit het met de Palestijnen, van wie velen christenen zijn? Een bekende Palestijnse bevrijdingstheoloog die opkomt voor het Palestijnse perspectief is Naïm Ateek. In zijn hoofdwerk Justice and Only Justice uit 1989 bekritiseert hij de eenzijdige liefde voor Israël onder veel westerse christenen.
In het Theologisch Team reflecteren twee godgeleerden uit een poule van elf over de actualiteit. Lees hier eerdere afleveringen
