Het was 1934. Een jaar eerder had Hitler de macht in Duitsland overgenomen. Met opgeheven rechterhand stond cabaretier Werner Finck op het podium van de Berlijnse club ‘Die Katakombe’, terwijl een collega-kunstenaar verkleed als kleermaker zijn maten opnam en vroeg: “Wat voor soort jas moet het zijn?” Finck antwoordde: “Met de zakken wijd open, volgens de laatste mode.” Kort daarna belandde hij in de gevangenis.
Humor is doorgaans niet het sterkste punt van autoritaire regimes. De corruptie daarentegen, waar Finck de spot mee dreef, viert hoogtij zodra de machthebbers niet langer bang hoeven te zijn voor sancties. De uitspraak van de Britse filosoof Lord Acton wordt vaak aangehaald: “Alle macht corrumpeert, absolute macht corrumpeert absoluut.” Meestal gaat het dan om politieke verhoudingen, maar zodra de democratische controle overboord gaat, is de economische transparantie meestal ook voorbij.
Of het nu gaat om totalitaire staten of mildere, hedendaagse autocratieën, er is vrijwel altijd sprake van zelfverrijking door de politieke elite. Viktor Orbán verandert Hongarije in een ‘illiberale democratie’; tegelijkertijd worden hij en zijn vrienden multimiljonairs met Europees geld. De ideologen van het Kremlin rechtvaardigen de ijzeren vuist van Vladimir Poetin met Groot-Russisch chauvinisme en messianisme, maar ondertussen lijken de functionarissen van het regime vooral bezorgd te zijn over hun eigen bankrekeningen. Autocratische en kleptocratische trends zijn de afgelopen jaren ook in Polen hand in hand gegaan.
Op een zijspoor
Acht jaar lang heeft de nationaal-populistische Partij voor Recht en Rechtvaardigheid (PiS) Polen binnen de EU op een zijspoor gezet, door het af te schilderen als ‘links’ en een bedreiging voor de Poolse soevereiniteit. De PiS-regering kwam internationaal onder vuur te liggen, voornamelijk vanwege het ondermijnen van de rechtsstaat, de vrije pers en de administratieve transparantie.
Maar het feit dat de nationalisten afgelopen najaar werden weggestemd, had minstens evenveel te maken met de gestage stroom van economische schandalen. De nieuwe premier, Donald Tusk, heeft zijn kiezers beloofd de balans op te maken en de rekening te vereffenen.
Een enorme opgave, zo blijkt in de Sejm, het Poolse Huis van Afgevaardigden. Het is ondanks het vroege uur al druk in de wandelgangen. De media zijn uitgezet voor de werkgroep ‘Afrekenen met PiS’. Een batterij microfoons met de logo’s van alle tv- en radiostations in het land zorgt ervoor dat geen woord van de werkgroep ontsnapt aan een publieke opinie die hunkert naar gerechtigheid. Dat zijn de aanhangers van de nieuwe regeringscoalitie, bestaande uit vier partijen, van conservatief tot uiterst links. Aan de andere kant van de politieke barricade beschuldigen PiS-aanhangers premier Tusk van politieke vervolging.
Betekenisvolle bijnaam
Het onderwerp van vandaag is de corruptie bij staatstelevisie TVP, hier altijd TVPiS genoemd, omdat de publieke omroep in een spreekbuis voor de PiS-regering werd veranderd. TVP-directeur Jacek Kurski was een naaste medewerker van PiS-baas Jarosław Kaczyński, met de veelzeggende bijnaam ‘Kaczyński’s bulldog’.
Kurski was verantwoordelijk voor programma’s die de meeste Polen zagen als propaganda voor de PiS-partij. De regering-Tusk heeft de ondankbare taak om dit soort wangedrag tegen het democratische systeem om te zetten in juridisch waterdichte aanklachten. In dat opzicht bieden economische misdaden meer mogelijkheden om de PiS-elite voor de rechter te dagen. De stapel bewijsmateriaal groeit gestaag.
“In de acht jaar dat PiS regeerde, ontving TVP bijna 2,5 miljard euro uit de staatskas. Met dat geld werd rondgegooid”, zegt Maciej Wróbel, parlementariër van Tusks Civic Coalition. Zelf geeft hij voorbeelden: “Producenten brachten kosten in rekening voor programma’s waaraan ze helemaal niet hadden deelgenomen. De recordhouder, een productiemanager, verdiende zo’n 45.000 euro aan een maand op deze manier.”
Televisiestudio’s in provinciesteden
Andere medewerkers hadden ‘spookafspraken’. “Deze mensen hadden hoge salarissen en kwamen alleen naar hun werk om hun aanwezigheid te registreren en vertrokken onmiddellijk daarna”, zegt Wróbel. “Velen werden TVP-miljonair.” Het bestuur gooide ook geld. Bijvoorbeeld door televisiestudio’s te bouwen in provinciesteden. “De studio’s in Elbląg en Radom staan leeg. Ze zijn speciaal gebouwd voor PiS-parlementariërs, zodat ze niet naar Warschau hoefden te komen om op TVP te verschijnen”, aldus Wróbel.
Marcin Józefaciuk zit ook in de werkgroep. De schooldirecteur straalt de frisse naïviteit uit van iemand die nog maar net is gearriveerd. “Ik ben een leraar politiek, geen politicus”, benadrukt hij. ‘De totale indoctrinatie op school’ door de nationalistisch-katholieke PiS-regering overtuigde hem ervan dat hij de politiek in moest. De polarisatie heeft hij aan den lijve ondervonden zodra hij parlementariër werd voor de Citizens Coalition. “Ik werd meteen het onderwerp van een haatcampagne op TVP.” Veel leden van de parlementaire werkgroep kunnen dit vanuit eigen ervaring bespreken.
Maar de werkgroep heeft meer appels te vereffenen dan TVP. Józefaciuk somt er een paar op: “De grote oversterfte tijdens de Covid-epidemie, fraude binnen het Nationaal Centrum voor Onderzoek en Ontwikkeling, misstanden bij de bouw van een afvalverbrandingsoven, de vergiftiging van de rivier de Oder, de distributie van villa’s door het ministerie van onderwijs aan bevriende organisaties en de miljoenen steun voor Tadeusz Rydzyk.” Pater Rydzyk is een monnik die met zijn radio- en televisiestation het (extreem)rechtse Polen steunt. PiS-ministers streden met miljoenen subsidies om de gunsten van de mediamonnik.
Uitbreiden van klantennetwerk
De lijst met zaken is nog veel langer, verzekert Wróbel: “Onze website heet momenteel ‘One Hundred PiS Affairs’, maar we moeten een nieuw domein registreren: ‘Five Hundred PiS Affairs’, omdat we elke dag nieuwe dingen ontdekken. In elke instelling, op elk ministerie worden momenteel audits uitgevoerd die laten zien hoe de staat de afgelopen jaren is uitgemolken.”
Het steeds groter wordende scala aan schandalen weerspiegelt het groeiende klantenkringnetwerk waarmee PiS-leider Kaczyński ‘Verenigd Rechts’ bij elkaar hield. Naast zijn eigen Partij voor Recht en Rechtvaardigheid bestaat deze coalitie uit verschillende microfracties. Het vermelden waard is “Soeverein Polen”, de partij van Kaczyński’s minister van Justitie Zbigniew Ziobro. Het Openbaar Ministerie deed vorige week een inval in de woning van Ziobro en verrichtte meerdere arrestaties.
Niet omdat de voormalige minister van Justitie een van de hoofdverantwoordelijken is voor het ondermijnen van de rechtsstaat, maar vanwege de plundering van het Justitiefonds. Het doel van dit fonds is het ondersteunen van slachtoffers van misdrijven, maar uit onderzoek van journalisten en rekenkamer NIK blijkt dat slechts een fractie van de honderden miljoenen euro’s naar slachtofferhulp gaat. Het grootste deel van het geld ging naar initiatieven ter ondersteuning van Ziobro’s partij, ‘Soeverein Polen’.
We vertrokken met de noordelijke zon
Het ministerie van Justitie was hierop geen uitzondering. Elk ministerie beschikte over één of meer subsidiepotten. Soms ging er geld naar organisaties die kort daarvoor waren opgericht en daarna spoorloos achterbleven. Publieke investeringen werden vaak in kleine delen opgesplitst, zodat ze zonder openbare aanbesteding konden worden gegund.
Het overheidsapparaat breidde zich gestaag uit. De kanselarij van PiS-premier Morawiecki verslond twee keer zoveel belastinggeld als haar voorgangers. De ministers benoemden tientallen viceministers en staatssecretarissen. Daarnaast waren bijna zeventig zogenaamde ‘rijksgevolmachtigden’ betrokken bij beleidsterreinen die onder de verantwoordelijkheid van ministeries vielen.
De proliferatie bleef niet beperkt tot het ambtenarenapparaat. Op grote schaal bekleden politici van ‘Verenigd Rechts’, hun families en hun aanhangers lucratieve posities binnen staatsbedrijven. De Hongaarse socioloog Bálint Magyar noemde deze verwevenheid van politiek en economie een ‘maffiastaat’; invloed en geld worden via informele familiekanalen verdeeld tussen clans, die elk een deel van de staat toegewezen krijgen. Het systeem van Orbán dat Magyar op deze manier beschreef, werd vanaf 2015 ijverig gekopieerd door PiS-leider Kaczyński, die zijn kiezers beloofde dat Warschau net als Boedapest zou worden.
Afgeschilderd als dieven
Politieke managers die de staatsbedrijven leidden, betaalden de PiS-partij terug met genereuze donaties. Ze steunden regeringsgezinde media met hun advertentiebudgetten. Ze richtten ook stichtingen op die de politieke lijn van de regering ondersteunden. Bijvoorbeeld de Poolse Nationale Stichting, die via een reclamebordcampagne rechters als dieven afschilderde in een tijd waarin ‘Verenigd Rechts’ zijn greep op de rechterlijke macht steeds groter maakte.
In januari publiceerde de NIK Controlekamer de resultaten van een audit van negen staatsbedrijven en acht door hen opgerichte stichtingen. In de jaren 2017-2021 verdeelden deze bedrijven zo’n 200 miljoen euro als ‘donaties’. Daarnaast ging een soortgelijk bedrag naar ‘sponsoring’. De bedragen groeiden in de loop der jaren gestaag en de uitgaven piekten tijdens de verkiezingen, concludeert NIK.
Dit is slechts een klein deel van de foto. Polen heeft honderden staatsbedrijven en de grootste, oliemaatschappij Orlen, werd afgewezen door de accountants van NIK. Orlen heeft de afgelopen jaren gestaag dochterondernemingen voortgebracht, allemaal met hun eigen directeuren, commissarissen, adviseurs, enz. De vastgoedinvesteringen van Orlen-chef Daniel Obajtek zijn een zaak op zich. Net als de aankoop van lokale kranten door de oliemaatschappij, die vervolgens de redacties onder controle van PiS-aanhangers plaatste. Dan is er de verkoop van de raffinaderij in Gdańsk – cruciaal voor de Poolse energiezekerheid – aan Saoedi-Arabië voor een prijs die ruim onder de marktwaarde ligt.
Grootste financiële schandaal ooit
Na acht jaar aan de macht te zijn geweest, vormen de aanhangers van PiS een leger van miljonairs. Hoeveel van dat geld is illegaal verkregen? Veel Polen zouden bijvoorbeeld graag willen weten hoeveel miljoenen PiS-premier Mateusz Morawiecki verdiende met landspeculatie in de stad Wrocław. En dan zijn er nog de financiën van de PiS-partij zelf.
Te beginnen met parabank SKOK, al jaren aangesloten bij en beschermd door PiS. Het overhevelen van waarschijnlijk honderden miljoenen euro’s naar onbekende bestemming bracht SKOK op de rand van het faillissement. Om SKOK te redden moesten Poolse rekeninghouders ruim 500 miljoen euro ophoesten via het bankgarantiefonds. Opheldering van dit grootste financiële schandaal ooit was onmogelijk zolang PiS regeerde.
Hetzelfde geldt voor het bedrijf Srebrna, de financiële basis van de PiS-partij. De bedragen zijn hier kleiner, maar de politieke lading is groter. PiS-baas Jarosław Kaczyński coördineerde persoonlijk de plannen van Srebrna voor de bouw van een wolkenkrabber die zijn partij nog vele jaren financieel zou ondersteunen. Helaas voor Kaczyński mislukte het project en kregen journalisten er lucht van.
Schending van de rechtsstaat
Het verwijt deed zich voor dat hij de projectontwikkelaar persoonlijk had bedrogen en bemiddelde bij het overhandigen van steekpenningen. Toen de affaire in 2019 aan het licht kwam, zorgde minister van Justitie Ziobro ervoor dat de zaak werd geseponeerd. Kaczyński werd niet ondervraagd. Dat gaat nu veranderen. De krant Wyborcza berichtte onlangs dat het Openbaar Ministerie de zaak heeft heropend.
Het is moeilijk om politici als Kaczyński, minister van Justitie Ziobro en TVP-baas Kurski te vervolgen wegens het schenden van de rechtsstaat en ander politiek vandalisme, omdat de aanklachten steevast kunnen worden afgedaan als politiek gemotiveerd. Economische delicten zijn daarentegen telbaar en concreet. Stelen, omkopen en zakken vullen, dat begrijpt iedere kiezer.
Lees ook:
De Poolse premier Tusk wil de rekeningen vereffenen met zijn bankpresident
De Poolse regering wil een einde maken aan de vriendjespolitiek onder haar voorganger. Daarom start premier Tusk een procedure tegen president Glapinski van de centrale bank.
